Kultura

Tajna Dukljanskih crkava

Okt 01, 2022 2 Komentara

(15 riječi)

Oblast Dukljanskih crkava nalazi na istočnom dijelu antičkog grada Duklje. Tabla kojom bi se označilo njihovo postojanje, starost i važnost na lokalitetu ne može se primijetiti. Jer je nema..

Duklja je najznačajniji antički lokalitet u Crnoj Gori, najveći urbani centar iz vremena Rima. Spada u red najbolje očuvanih i najbolje istraženih rimskih arheoloških lokaliteta na teritoriji naše zemlje o čemu govori veliki broj naučnih radova i rasprava, pa samim tim ima ogroman istorijski značaj za Crnu Goru i širi region. 

Sačuvani fortifikacioni i materijalni ostaci iz vremena od I-VI vijeka naše ere i pohranjena stratigrafija su od izuzetnog arheološkog značaja.

U jeku rasprava oko Zakona o slobodi vjeroispovijesti i društvenim previranjima koje je izazvalo njegovo usvajanje još jedan od kulturoloških bisera crnogorske baštine je bio dobio novog vlasnika. 

Prostim pregledom na sajtu Uprave za nekretnine Crne Gore vidjelo se da je vlasnik parcele na kojima se nalaze ranohrišćanski objekti na Duklji postala - Mitropolija crnogorsko-primorska Srpske pravoslavne crkve. 

Tako da je od 2018. godine SPC postala vlasnik još jedne vrijedne nekretnine u Podgorici. Tada se desilo nešto što teško možete logično objasniti, da lokalitet od izuzetnog arheološkog i svakog drugog značaja za Crnu Goru, ranohrišćanske crkve na Duklji počnu da mijenjaju vlasnika.

Dio lokaliteta poklonjen SPC

Još od 1949. godine traju inicijative objedinjavanja teritorije Duklje, ali do danas to nije sprovedeno. Naprotiv, ni danas 2022. godine reprezentativni dio Duklje, po kojoj smo svjetski prepoznati, još nije stavljen pod stručnu i svaku drugu pažnju crnogorskih institucija zaduženih za brigu o crnogorskoj kulturnoj baštini. Zato se, zbog takve ,,brige”, taj dio arheološkog lokaliteta Duklja vodi u katastru kao poklonjen MCP SPC, koja se vodi kao vlasnik i korisnik, zamislite - „neplodnog zemljišta“?!

Danas smo, dakle, došli do fakta da se Mitropolija crnogorsko-primorska SPC vodi kao vlasnik parcele 1547 na Duklji sa svojinskom vrstom prava.

Na toj parceli se nalaze najmanje tri ranohrišćanske crkve koje se po nekim autorima pominju i u Ljetopisu Popa Dukljanina. Nesporna je njihova kulturološka vrijednost za cjelokupnu crnogorsku kulturno-istorijsku baštinu.

Lokalitet Duklja je počeo da se istražuje 1890. godine, za vrijeme knjaza Nikole, a sistematska istraživanja počela su 1955. godine. Za očuvanje ovog arheološkog bisera pored domaće, veliko interesovanje odavno pokazuje i svjetska arheološka javnost. Neki izvanredni nalazi sa ovog lokaliteta danas se nalaze u mnogim svjetskim i domaćim muzejima.

Uvijek fali novca za istraživanja

Ipak, današnja Duklja, nadomak Podgorice, pored sve brige, izgleda i dalje zapušteno i prekopano. Ne samo zbog elementarnih nepogoda, zemljotresa, koji su je vjekovima pogađali; kao i „samozvanih istraživača“ koji su često odnosili vrijedne nalaze, nego i novovremenih investitora koji je prekopavaju ali i zbog odnosa lokalne i državne vlasti prema ovom značajnom arheološkom nalazištu.

Arheološka istraživanja pod pokroviteljstvom države nijesu rađena u kontinuitetu jer je, kao po pravilu, uvijek nedostajalo novca. Od iskopavanja do iskopavanja prolazile su ponekad i decenije…

U međuvremenu, sa Duklje se samo odnosilo. Kapiteli i drugi arhitektonski ukrasi ugrađivani su u privatne kuće od Rogama do Stare Varoši a kamenje sa dukljanskih hramova korišćeno je čak i za izgradnju nasipa na pruzi Podgorica-Nikšić! 

Na obodima Duklje danas je već niklo cijelo novo naselje, koje je već počelo da pritiska lokalitet sa svih strana.

Danas se na lokalitetu Duklja, unutar gradskih bedema, pored antičkih ostataka nalaze i savremeni objekti: elektrificirana pruga sa pružnim prelazom, lokalni asfaltni put, zgrada osnovne škole, dva stambena objekta, montažna kuća za rad i smještaj istraživačkih ekipa, objekat sazidan od kamena koji se koristi za deponovanje arheološkog materijala,manji zidani objekat za potrebe vodovoda koji je instaliran uz nasip željezničke pruge. Sa sjeverne strane, uz bedeme, se nalaze betonski stubovi za rasvjetu...

Oblast Dukljanskih crkava

Oblast Dukljanskih crkava se nalazi na istočnom dijelu antičkog grada Duklje, naspram ulice koja trenutno dijeli cio grad na pola. Ovaj sektor je istražen na manje temeljan način u odnosu na ostataklokaliteta i trenutno je u mnogo lošijem očuvanomstanju, budući da nije ni na koji način postao diomuzeja. Mali broj otkrivenih i još uvjek vidljivihstrukturaje u stvari napušten i većim dijelom jeprekriven vegetacijom i puzavicama. Tabla ili natpis kojim bi se označilo njihovo postojanje, starost i važnost na lokalitetu Duklja takođe se ne može primijetiti. Jer ih nema.

Jedini objekti koji su identifikovani i proučavani u ovom dijelu grada su upravo crkve, koje se datuju uperiod kasne antike/ranog srednjeg vijeka.

Kao i ostatak grada, i ova je oblast po prvi put istraživana krajem XIX vijeka od strane engleskihi italijanskih istraživača. Posebno se njome bavio Pjetro Stikoti, koji je uDuklji sproveo iskopavanja velikih razmjera podpokroviteljstvom „Balkankommission“ Bečke akademije Nauka kada se zadržao duže na objektu krstastog oblika, predlažući, i pored plana, jednu hipotetičku rekonstrukciju i podjelu.

Oko podatka da je kralj Svetopelek, sahranjen u crkvi Sv. Marije u gradu Duklji, dostojno i uz veliki svečani sprovod, nije se vodila velika stručna rasprava. Takođe, Dukljanin je potencirao, da se od tog dana uvrežio običaj da se u crkvi Sv. Marije u gradu Duklji posvećuju svi kraljevi ove zemlje. Tumačenje ovog podatka iz Kraljevstva Slovena, za nas je veoma važno, zbog pitanja koja ovaj podatak otvara. A to su pitanja, koja je to crkva Sv. Marije u gradu Duklja, da li je to ova čiji se temelji naziru i danas?

Kralj Svetopelek

Značajan prostor u Ljetopisu popa Dukljanina, posvećen je Svetopeleku, čiji se dolazak na presto poklapa sa vremenom kada Bugari primaju hrišćanstvo i crkvi Sv. Marije koja se po Dukljaninu nalazi u „gradu Duklja“.

Kako Dukljanin navodi, poslije uspješne misije u Bugarskoj, Papa Stjepan VI pozvao je misionara Konstantina da dođe u Rim, a ovaj je na tom putu prolazio kroz kraljevstvo Svetopeleka. Zahvaljujući njegovom propovjedanju, Svetopelek je primio hrišćanstvo sa svim svojim kraljevstvom. Hrišćani koji su ranije pobjegli u planinska utvrđenja, dobili su od kralja Svetopeleka, blagoslov da se vrate u svoja mjesta i da obnove gradove, koje su im nekada pagani popalili i razrušili.

On je takođe pokazao namjeru da prema starim poveljama, utvrdi ranije granice naselja i imanja i u tom smislu za pomoć se obratio Vatikanu i Carigradu. Tako se na velikom saboru, koji je trajao nekoliko dana, na "Dalmae omnes populos terrae", čitane stare grčke i latinske povelje. Na završetku sabora, kralj je krunisan od strane kardinala Honorija i to "na način rimskih kraljeva".

Potom je kralj Svetopelek, prema sadržaju starih povelja, svojim poveljama podijelio pokrajine i oblasti kraljevstva i njihove granice i međe "prema slivu rijeka". Kralj je takođe naredio da se posvete arhiepiskopi, jedan u Saloni a drugi u Duklji.

Prema "starom pravu", odredio je Svetopelek, Dukljansku crkvu za Mitropoliju, pod čijom su upravom proglašene sljedeće episkopije: Bar, Budvu, Kotor, Ulcinj, Svač, Skadar, Drivast, Polat i Sorbeum.

Kralj Svetopelek, prema Dukljaninu, vladao je 40 godina i četiri mjeseca, a sahranjen je u Crkvi Sv. Marije u gradu Duklji, dostojno i uz veliki svečani sprovod. 

Narod ga je uz naricanje ožalio i u istoj crkvi u kojoj je sahranjen, uzdiže na presto njegovog sina Svetolika. Tu su Svetolika, arhiepiskopi i episkopi posvetili i krunisali i od tog dana uvrežio se običaj da se u toj crkvi, posvećuju svi kraljevi ove zemlje – piše Dukljanin.

Sjedište biskupske moći

Jedan od aspekata koji se javlja u studijama o poznijoj Duklji je, upravo, ta pažnja koja je od početka koncentrisana na otkrića iz kasnog antičkog doba. Misli se na dvije građevine nalik na bazilike i na još jednu (u obliku krsta) koje su otkrivene krajem XIX vijeka.

Povezane sa problemom sjedišta dukljanske biskupije, one su ipak inspirisale nekoliko razmatranja o sudbini grada, a naročito o razlozima koji su doveli do iznenadnog i radikalnog napuštanja, koje se gotovo uvijek ishitreno povezuje sa pojedinačnim događajima, poput najezde Avara i Slovena ili katastrofalnog zemljotresa.

Ovi događaji su navodno izazvali premještanje sjedišta biskupije na druga mjesta na obali. Ali prisustvo biskupije u Antivariju (Baru) nije zabilježeno prije VIII vijeka, dok napuštanje Duklje datira iz kraja VI ili početka VII vijeka. 

To je, dakle, dovelo do zaključka da su postojala privremena sjedišta, poput onog u Doljanima, na primjer; ili su se iznosile tvrdnje o tome da je nasljednik Duklje bila Gradina Martinići kod Danilovgrada koja je otkrivena sedamdesetih godina XX vijeka a koji pojedini naučnici identifikuju kao Lontodocleu koju pominje konstantin Porfirogenit.

Dakle i zakašnjela istorija Duklje se analizira u ovom kontekstu i objašnjava u okviru ove debate. 

Duklja je dakle, između ostalog, sjedište biskupske moći ijedne nove elite kojoj se, najvjerovatnije, pripisujeizgradnja najmanje dva od tri poznata crkvenaobjekta. Duklja, čini se, nestaje u potpunosti krajem šestog ili početkom sedmog vijeka, od kada datiraju posljednjipisani dokumenti u kojima se pominje. 

Do sada su na nalazištu Duklje otkrivene tri crkve: jedan objekat u obliku bazilike sa predvorjem, drugi možda u obliku bazilike, i treći u obliku krsta.Od dva posljednje navedena objekta, samo je najmanji (ovaj u obliku krsta) bio predmet posebne pažnje istraživača. Stikoti smatra da su ta dva objekta dio jednog kompleksa, dok ih ostali proučavaoci tretiraju odvojeno jedan od drugog. Ima primjera gdje domaći naučnici, stariji nazivaju ‘bazilika B’ a noviji, ovaj u obliku krsta, nazivaju crkvom Svete Marije.

Ovaj naziv dugujemo činjenici da su u ovom objektu identifikovali „l’ecclesia di Santa Maria“ uljetopisu popa Dukljaninakoji sadrži podatke o istorijiovih oblasti. Pasus koji se odnosi na život legendarnog kralja Svetopeleka, kaže: ‘… in ecclesia sanctae Mariae incivitate Dioclitana”.

Pretpostavlja se da objekti A i B datiraju iz VI vijeka i to bi trebalo da bude potvrđeno nedavnim analizama pojedinih liturgijskih predmeta koji su pronađeni u crkvi A, dok se za treći u obliku krsta pretpostavlja da je nastao na njihovim temeljima.  izvor: portalanalitika