Prvo izdanje ove publikacije tretira i analizira pitanje profesionalizacije medija i zakonskog okvira u Crnoj Gori, a autor je izvršni direktor Medijske asocijacije Jugoistočne Evrope Vuk Maraš.

Iako problem dezinformacija postoji od samog nastanka medija, odnosno od nastanka štampe, svoj vrhunac doživio je pojavom digitalnih medija i društvenih mreža, koji su omogućili lakše i brže širenje različitih vijesti, pa samim tim i dezinformacija. Nedostatak uredničke kontrole, portali koji se uspostavljaju sa ciljem širenja propagande i nekontrolisana distribucija informacija posredstvom društvenih mreža, samo je problem dezinformacija izdigla na viši nivo.

Crna Gora nema strategiju za borbu protiv lažnih vijesti i teorija zavjere. Crnogorsko medijsko, izborno i krivično zakonodavstvo ne prepoznaju tu prijetnju niti sadrže odredbe za zaštitu od njihovog pogubnog uticaja. Dok državne institucije već godinama pokazuju pasivnost i nezainteresovanost za bavljenje tom pojavom, građanima je sve teže da razlikuju dezinformacije i tačne vijest. 

Borba protiv lažnih vijesti zahtijeva multidimenzionalan pristup, kod kojeg veliki broj aktera ima specifične uloge. Društvene mreže i kompanije koje su njihovi vlasnici, međunarodne organizacije, države, regulatori, samoregulatori, mediji, organizacije civilnog društva, samo su neki od aktera koji moraju da ulože dodatne napore kako bi se problem dezinformacija smanjio na mjeru koja nije veoma štetna za svako demokratsko društvo. Za borbu protiv širenja lažnih vijesti je važna promocija digitalne i medijske pismenosti i podrška kvalitetnom novinarstvu, što je i standard Savjeta Evrope. 

Zaključci i preporuke

1. Zakonom o medijima potrebno je propisati da svaki medij koji je upisan u evidenciju medija mora imati neki mehanizam samoregulacije. Alternativno, Zakonom je potrebno propisati da sredstva iz javnih izvora po bilo kojem osnovu ne može dobiti ni jedan medij koji nema uspostavljen neki mehanizam samoregulacije – interni ili eksterni. 

2. Potrebno je sprovoditi kontinuiranu javnu kampanju kako bi se građanke i građani, ali i drugi subjekti podsticali da samoregulatornim mehanizmima prijavljuju sva kršenja Kodeksa od strane medija koja uoče. 

3. Potrebno je obezbijediti podršku štampanim medijima u Crnoj Gori kroz interventne nabavke papira za štampu od strane države, za najmanje tri mjeseca ukupnih potreba, po ugledu na ranije robne rezerve, koje bi mediji mogli da otkupljuju u slučaju nestašice na regionalnom ili globalnom tržištu. 

4. Potrebno je smanjiti naknade za RDC za emitere sa nacionalnom frekvencijom na razumnu mjeru, kako bi se smanjili troškovi poslovanja u odnosu na one koji se emituju u kablovskom sistemu. 

5. Potrebno je obezbijediti dodatnu podršku države medijima kroz uvećanje Fonda za podsticanje pluralizma i raznovrsnosti medija sa postojećih 0,09% tekućeg budžeta na namjanje 0,45% tekućeg budžeta. 

6. Potrebno je obezbijediti dodatnu podršku jačanju kapaciteta medija, kroz subvencionisanje zapošljavanja u svim medijima koji su upisani u evidenciju medija i to:

- za medije koji imaju od 3 do 5 zaposlenih – mjesečno u iznosu jedne prosječne bruto plate u Crnoj Gori

- za medije koji imaju od 6 do 10 zaposlenih – mjesečno u iznosu dvije prosječne bruto plate u Crnoj Gori

- za medije koji imaju od 11 do 15 zaposlenih – mjesečno u iznosu tri prosječne bruto plate u Crnoj Gori

- za medije koji imaju 16 i više zaposlenih – mjesečno u iznosu od četiri prosječne bruto plate u Crnoj Gori, uvećano za po jednu prosječnu bruto platu za svakih narednih pet zaposlenih. 

7. Potrebno je smanjiti poresku stopu za dnevnu i periodičnu štampu sa 7% na 0%, odnosno osloboditi štampu plaćanja PDV-a. 

8. Potrebno je smanjiti poresku stopu sa 21% na 7% za repromaterijal za štampane medije (roto papir, ploče i boje), za nabavku tehnike za medije, te za prodaju oglasnog prostora u svim formatima medija. 

9. Potrebno je definisati Zakonom da se kao mediji mogu prepoznati i oni formati koji faktički funkcionišu kao mediji u skladu sa preporukama i kriterijumima Savjeta Evrope, a nisu upisani u evidenciju medija, te da im se mogu nametnuti obaveze poštovanja Zakona o medijima.

10. Potrebno je obezbijediti ozbiljne, sistemske programe jačanja kapaciteta medijskih radnika u najširem smislu. Uz podršku države, te međunarodnih partnera, najmanje 20% medijskih radnika koji učestvuju u kreiranju medijskog sadržaja svake godine moralo bi proći makar jedan program jačanja kapaciteta. 

11. Potrebno je inkorporirati u pravni sistem Crne Gore sva relevantna evropska akta koja regulišu rad društvenih mreža i ostalih platformi za digitalnu distribuciju sadržaja, iako naša zemlja još uvjek nije članica EU. Ovo se prvenstveno odnosi na Akt o digitalnim uslugama (Digital Services Act), Akt o digitalnim tržištima i Osnaženi kodeks praksi u borbi protiv dezinformacija iz 2022.