Škrinja

O knjizi ’’Komunisti Crne Gore i crnogorsko nacionalno pitanje 1919-1989’’ autora dr. sc. Branislava Marovića

Ključno pitanje ne samo prošlosti već i budućnosti Crne Gore

Okt 16, 2022 2 Komentara

(15 riječi)

IN MEMORIAM: DR BRANISLAV MAROVIĆ KAO ŠTO SMO NAJAVILI, PONOVO OBJAVLJUJEMO PRIKAZE DR GORANA SEKULOVIĆA NA TRI IZUZETNO ZNAČAJNE POSLJEDNJE KNJIGE DR MAROVIĆA

Autor knjige na početku konstatuje da ’’osporavanje i nepriznavanje crnogorske nacije dolazilo je i dolazi samo od Srba’’ (zato se i treba podśećati na svijetao primjer srpskog akademika prof. dr Živojina Perića koji je kao ’’vapijući u pustinji’’ stalno ponavljao da su Crnogorci ne samo etički već i etnički jedan od najoriginalnijih evropskih naroda). Dr Marović se u Uvodu kratko bavi (onoliko koliko mu je to potrebno u funkciji njegove osnovne teme) teorijskim stavovima o naciji klasika marksizma i lenjinizma, zatim strujanjima u radničkom pokretu i njegovom političkom organizovanju, te prisutnosti prvih jugoslovenskih i crnogorskih ljevičarskih ideja, kao i budućih radničkih i komunističkih vođa na tzv. Podgoričkoj skupštini 1918.g. kada je Crna Gora izgubila državni a Crnogorci nacionalni subjektivitet. Tu je i osvrt na stvaranje zajedničke partije jugoslovenskih komunista koji su u prvo vrijeme odbijali da nacionalno pitanje uvrste u svoj program. Prekretnica u odnosu KPJ prema nacionalnom pitanju došla je nakon izbora 1923.g. na kojemu su uspjeh požnjele nacionalne stranke a komunisti doživjeli debakl.

No, teško se u dokumentima ali i u praksi jugoslovenskih i crnogorskih komunista probijala istina o crnogorskom nacionalnom pitanju. Čak i polovinom tridesetih godina crnogorski komunisti, piše dr Marović, ’’nijesu bili svjesni svoje crnogorske nacionalne posebnosti, jer su je još vezivali za srpsko porijeklo.’’ Tek na V Zemaljskoj konferenciji KPJ 1940g. komunisti su došli do bližeg priznavanja crnogorske nacije mada su je i dalje etnički vezivali za srpsko porijeklo. Od svih nacionalnih fenomena, samo nijesu priznavali još uvijek crnogorski jezik. Ove karakteristike ostaće dugo na snazi i u poslijeratnoj komunističkoj Jugoslaviji, a svakako i tokom NOR-a kada su udareni temelji crnogorske državnosti u okviru jugoslovenske federacije te na taj način i crnogorskom nacionalnom individualitetu – ili kako je to na Prvom (osnivačkom) Kongresu KP Crne Gore 1948.g. (kada se od 264 prisutna delegata kao Crnogorci izjasnilo njih 262) izrazio Blažo Jovanović kao ’’nacionalnoj posebnosti crnogorskog naroda’’ koji je inače bio svjestan i to izričito i formulisao o nasilnom ukidanju crnogorskog i državnog i nacionalnog subjektiviteta 1918.g. na tzv. Podgoričkoj skupštini – koji je još jednom potvrđen veličanstvenom borbom za slobodu crnogorskog naroda tokom Drugog Svjetskog rata.  Jovanović je tada potcrtao da se, kako je naglasio zbog istorijskih razloga, crnogorski narod formirao u posebnu naciju u odnosu na srpski narod i srpsku naciju u Srbiji. I ovaj njegov stav pokazuje do koje mjere su se Crnogorci praktično morali stalno opredjeljivati u odnosu na velikosrpski ’’Damaklov mač’’ koji im je dolazio iz Srbije ali i iz same Crne Gore, osobito kako pokazuje dr Marović od tzv. Crnogorsko-primorske mitropolije Srpske pravoslavne crkve koja je i prilikom podizanja Njegoševog Mauzoleja i danas bila i ostala najveći protivnik ne samo te crnogorske svetinje već i svega što je crnogorsko – crnogorske nacije, crnogorske državne suverenosti, crnogorske kulture, crnogorskog jezika... Kažemo takozvane jer je ona falsifikat nekadašnje autentične viševjekovne crkveno-vjerske organizacije pravoslavnih Crnogoraca, naime Crnogorske Mitropolije (Stare Crne Gore, Primorja i Brda), tj. Crnogorske pravoslavne crkve, budući da se tzv. Crnogorsko-primorska mitropolija Srpske pravoslavne crkve formirala tek 1920.g. nakon tzv. Podgoričke skupštine i potom svjetovnog i nekanonskog ukinuća autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve od tadašnjeg regenta Kraljevine SHS Aleksandra Karađorđevića, što je sve predstavljalo pokušaj uništenja crnogorskog nacionalnog, etničkog, kulturnog, jezičkog, istrorijskog i državnog identiteta i habitusa. 

Đuranović, Žarković, Milatović

Jedan od onih koji su se brže od ostalih među crnogorskim komunistima udaljavali od Đilasovog dvojnog tretiranja crnogorske nacije i gotovo opšte-konsenzualnog stava crnogorskih komunista o ’’njenom dualističkom porijeklu’’ (crnogorska nacija sa korijenom u srpskom etničkom stablu) bio je Veselin Đuranović koji je  smatrao da se Njegoša jedino može tretirati kao crnogorskog nacionalnog pjesnika a da ’’sada crnogorsko ne može biti istovremeno i srpsko u nacionalnom smislu značaja tog pitanja’’ i da je ’’Socijalistička Republika Crna Gora – izraz nacionalnog identiteta i suverenosti crnogorskog naroda...’’ A u današnjem Ustavu suverene i nezavisne Crne Gore nema čak ni onog stava iz Preambule nekadašnjeg Ustava SR Crne Gore da crnogorski narod ima istorijsko pravo na svoju državu!? 

Knjiga dr Marovića govori o vrlo aktuelnom korpusu pitanja i danas u Crnoj Gori. Iako njegova analiza završava sa 1989.g., naredni skoro tridesetogodišnji period karakterišu tokom čitavog njegovog trajanja kao i sve do danas isti istorijski, društveni, ideološki, nacionalni, kulturni i politički problemi od presudne važnosti za opstanak, trajanje, karakter i biće crnogorskog nacionalnog identiteta i ośećanja, a time i same suverene države Crne Gore.

Dr Marović ukazuje na neprestanu težnju jugoslovenskih i crnogorskih komunista da po svaku cijenu nađu ravnotežu u ’’ispoljavanju’’ različitih nacionalizama. Tako podśeća na kako kaže ’’navodni’’ crnogorski nacionalizam i separatizam o kojemu su govorili crnogorski komunisti i u tom smislu na sankcije i kazne za ’’neposlušne’’ poznate crnogorske intelektualce u svojedobnom izdavačkom preduzeću ''Grafički Zavod'', časopisu ''Stvaranje'', itd. Da ovi najistaknutiji crnogorski kulturni i javni stvaraoci trpe progone i posthumno, paradigmatično pokazuje i nedavni slučaj ’’Prosvjetnog rada’’ u kojemu su do dana prestanka njegovog redovnog mjesečnog izlaženja gotovo svi oni intervjuisani (i dr Branislav Marović) između ostalog i o periodu kada su bili proskribovani kao crnogorski nacionalisti i separatisti i kada je osim ukidanja njegovih stalnih dodataka ’’Crnogorskog identitetskog glasnika’’, ’’Za nastavu’’ i ’’Đečijeg svijeta’’ ukinuta i tradicionalna Nagrada lista ’’ Dragan Kujović’’ (koja nosi ime jednog od prvih savremenih vjesnika obnove i renesanse crnogorskog nacionalnog pitanja) kao i skromna godišnja obilježavanja osnivanja lista u crnogorskim prosvjetnim ustanovama sa programom afirmacije crnogorskog nacionalnog, kulturnog, književnog, istorijskog i jezičkog  identiteta čiji je sadržaj ustanovio pok. Milorad Stojović, dugogodišnji član Redakcije lista i jedan od najistaknutijih crnogorskih stvaralaca a realizovali đaci i profesori iz crnogorskih škola. Ne daju im mira ni nakon smrti, ili kako to kaže Vidoje Žarković u citatu iz knjige dr Branislava Marovića: ’’Razumije se ti, nazovi naučnici i kulturni radnici, ne usuđuju se otvoreno reći da ne postoji crnogorska nacija..., ali negirati crnogorsku književnost..., crnogorsko kulturno stvaralaštvo, to znači negirati crnogorsku naciju.’’

Iz knjige dr Marovića jasno je da komunističko i marksističko nasljeđe nije moglo dati pouzdanu i valjanu osnovu crnogorskim komunistima za naučno sagledavanje pitanja crnogorske nacije (jer za dugo komunistima nacionalno pitanje nije bilo prioritet ili kako piše dr Marović ’’komunisti su kao dogmatičari vjerovali samo u svoj internacionalizam i klasnu pripadnost kojom su željeli u zajedničkom interesu svjetskog proletarijata uspostaviti komunistički sistem, koji su smatrali boljim i pravednijim od kapitalističkog’’), ali i to da crnogorski komunisti nijesu do kraja iskoristili ni ono što su objektivno mogli da učine na tom polju, što je uvidio i Veljko Milatović u jednom razgovoru sa crnogorskim prosvjetnim radnicima, primjećujući da smo bili na začelju u tom pogledu u odnosu na druge nacije i republike u SFRJ. Dr Marović je pomno ispitao i valorizovao svaku pojedinost i svaki detalj, svaku ličnost i svaku ideju, koji su afirmisali naučno rasvjetljavanje složenog crnogorskog nacionalnog problema, ali i istakao objektivne granice, slabosti, protivrječnosti i nedosljednosti pristupa crnogorskom nacionalnom pitanju od strane crnogorskih komunista. Proisticalo je to iz više razloga, kako širih na koje se i nije moglo bitnije uticati tako i užih koji su se opet u krajnjoj instanci ’’gomilali’’ usljed nepovoljnih i neadekvatnih istorijskih prilika, kao što je dugotrajući u prošlosti nedostatak nacionalnih obrazovnih, naučnih, kulturnih institucija, kadrova, kritičkih i slobodnomislećih intelektualaca (koje su komunisti ’’priželjkivali’’ a zapravo onemogućavali i sasijecali u startu), otvorene javnosti, itd. Bez obzira što su crnogorski komunisti ’’vruć krompir’’ crnogorskog nacionalnog pitanja predali u ruke narednim generacijama, ipak dr Marović uviđa da su oni svojim analizama i zaključcima doprinijeli daljem, evolutivnom napretku u njegovom objektivnom naučnom sagledavanju. U skladu sa važećom ideologijom svog vremena, oni su se i ’’samokritikovali’’ pa su uviđali, doduše kasno i s naknadnom pameću, da su pogrešno reagovali kada su kritikovali neke crnogorske naučnike ’’koji su se suprotstavili negiranju crnogorske nacije od srpskih i hrvatskih nacionalista.’’

Knjiga dr Marovića prosto ’’bode u oči’’ kada je aktuelna crnogorska stvarnost u pitanju. Čini se da je danas što se tiče sagledavanja crnogorskog nacionalnog pitanja još gore stanje nego u vrijeme jednopartijske vlasti crnogorskih komunista, jer danas više nema ’’samokritike’’, pa ’’nema potrebe’’ da aktuelna crnogorska vlast analizira i preispituje svoj odnos prema crnogorskom identitetu, crnogorskom nacionalnom pitanju, odnosu između nacionalnog i državnog (građanskog, pravnog), crnogorskoj kulturi, crnogorskom jeziku, crnogorskom humanističkom i društvenom obrazovanju posebno, da ne govorimo o novim izazovima globalizma, migracija stanovništva, sudara i prožimanja kultura i etniciteta i položaja osnovnog, slobodoljubivog i državotvornog jezgra crnogorske suverene države i u prošlosti i u budućnosti a to je svakako crnogorska nacionalna zajednica i crnogorski identitet koji je kao utemeljujući u crnogorskoj državi uvijek bio i mnogonacionalan, etnički, etički i vjerski tolerantan i građansko-pravno-državnog karaktera. Arhivski dokumenti jasno pokazuju da je evropska diplomatija bila svjesna posebnog postojanja crnogorske i srpske nacije još polovinom 18. vijeka (memorandumi ruskog poslanika u Beču grofa Hermana Karla Kajzerlinga).

Tri pitanja

Postavljaju se najmanje tri pitanja kada je riječ o crnogorskom nacionalnom problemu i fenomenu, zapravo falsifikovanju i zloupotrebljavanju, lažnom i mitskom predstavljanju i prikazivanju crnogorskog nacionalnog ośećanja od strane velikosrpskih nacionalističkih i šovinističkih snaga. Prvo, kako je od preko 90 (90, 67) odsto Crnogoraca odmah nakon Drugog Svjetskog rata, tj. na prvom popisu o nacionalnom izjašnjavanju 1948.g. (Srba 1,78 odsto), njih danas (prema posljednjem popisu iz 2011.g.) ’’ostalo’’ kao takvih (odnosno onih koji se nacionalno izjašnjavaju kao Crnogorci) samo 44,98 odsto (Srba 28,73 odsto)? ’’Jaki politički uticaj prosrpskih stranaka i srpskih nacionalističkih krugova bio je osnovni razlog da se dotadašnji nacionalni Crnogorci izjasne nacionalnim Srbima. To ’prestrojavanje’ Crnogoraca u Srbe nije u prošlosti Crne Gore bilo prvi put. Imala je Crna Gora takvih Srba u svim istorijskim prelomnim prekretnicama crnogorskog naroda kada se odlučivalo o njenoj državnosti – 1918. i 2006. godine, pa i 1945. godine, ali ovog puta ta kretanja su bila u obrnutom smjeru u korist crnogorske nacije’’, piše dr Marović.

Drugo, zar na nacionalnu svijest jednog stanovništva i jedne nacije mogu u toj mjeri uticati stavovi određenih političkih stranaka i političara?! Izgleda da u Crnoj Gori mogu, posebno kada su na djelu ’’burni politički obrti, kad je borba za srpstvo bila najjača preokupacija određenih nacionalističkih snaga’’ piše dalje dr Marović i konstatuje: ’’Tako je politička pripadnost crnogorskih državljana određivala njihovo nacionalno izjašnjavanje’’. U pitanju je, kako on primjećuje ’’odraz crnogorske sklonosti da se mijenja sopstveni nacionalni identitet zavisno od toga koja nacija drži vlast u državi...’’

Treće pitanje je koliko čak i u okviru tih 44, 98  odsto ima danas onih Crnogoraca koji se izjašnjavaju da etnički i nacionalno pripadaju dukljansko-zetskim Crnogorcima, da govore crnogorskim jezikom, da baštine crnogorsku kulturu, da poštuju Crnogorsku pravoslavnu crkvu kao istorijsku matičnu pravoslavnu crkvu crnogorskog naroda i njegovu istorijsku predvodnicu u borbi za nacionalnu slobodu, pa čak i da se izjašnjavaju kao privrženici i podržavaoci suverene i nezavisne crnogorske nacionalne i građanske države, s obzirom na sljedeći stav istoričara prof. dr. sc. Živka Andrijaševića kojega citira dr Marović: ’’Vjerovatno da nigdje, osim u Crnoj Gori, osjećaj nacionalne posebnosti ne podrazumijeva i težnju za državnom posebnošću. Postoji, naime, veliki broj građana Crne Gore koji odbacuju ideju crnogorske državne  nezavisnosti ili su prema njoj indiferentni, dok se istovremeno izjašnjavaju kao Crnogorci.’’ Prof. Andrijašević dalje konstatuje da ’’nijedna crnogorska vlast – od kralja Nikole do danas,  nije planski i sistematski radila na promjeni ovakve naopake svijesti, pa su Crnogorcima uvijek bili bliži ’opšti interesi’ od sopstvenih.’’ Dr Marović naglašava da se ove riječi prof. Andrijaševića posebno mogu primijeniti na crnogorske komuniste koji u toku svog 70-godišnjeg postojanja i 45-godišnjeg vladanja ’’nijesu uspjeli da naučno teoretski oblikuju i utemelje svoje poglede o postanku i razvoju crnogorske nacije.’’

Na kraju treba reći da je u ovoj odličnoj – temeljnoj, činjeničnoj, preglednoj, jasno i precizno pisanoj studiji dr Marović obradio ključno pitanje ne samo dosadašnje već i buduće istorije Crne Gore, jer je ono preduslov i neodvojivo od rješenja svih ostalih gorućih i fundamentalnih pitanja crnogorske budućnosti, kako one etničko-nacionalne, državne, političke, kulturne, vjerske, jezičke, tako i svake druge. Knjiga sadrži i veliki broj posebno zanimljivih ’’rukavaca’’, opservacija, zasebnih mikro cjelina, od kojih ovđe ukazujemo samo na jednu bez komentara, jer on nije ni potreban, budući da činjenice, podaci i stvarnost najbolje govore o postojanju i složenosti crnogorskog etničkog i nacionalnog pitanja.  Dr Marović podśeća na etnogenetska ispitivanja međunarodne grupe naučnika, u kojoj su bili i naučnici iz Crne Gore, čiji su rezultati objavljeni 2010.g. Naime, u Kliničkom centru CG uzeta je krv na osnovu reprezentativnog uzorka i na dobrovoljnoj osnovi od 404 muškarca. ’’Rezultati govore da su današnji stanovnici Crne Gore većinom starosjedioci koji su primili slovenski jezik i uticaj.’’ Dva dominantna markera nađena su u krvi uzorka stanovnika Crne Gore. Prvi marker sa 29,2 odsto u krvi odnosi se na Ilire, a drugi sa 27 odsto na Vlahe-Morlake. Slijede Kelti sa 9,4 odsto, zatim migracije raznih naroda iz Levanta, Male Azije i Evrope sa 9,2 odsto, Sloveni sa 7,4 odsto, itd. Čini se sasvim dovoljno i inspirativno da se pročita knjiga ’’Komunisti Crne Gore i crnogorsko nacionalno pitanje 1919-1989’’ autora dr Branislava Marovića.

 

 

O knjizi "Teme iz ekonomske istorije Crne Gore" autora dr. sc. Branislava Marovića u izdanju ‘’DOB’’-a

Ekonomija kao žila kucavica crnogorske nezavisnosti

Da svijet ne počinje od nas – na ovo bi se trebalo počešće podsjećati. Dokaz za to je i knjiga "Teme iz ekonomske istorije Crne Gore" dr. sc. Branislava Marovića, istaknutog crnogorskog istoričara, pisca kapitalnih knjiga i studija kojima je osvijetlio ukupni ekonomski i privredni razvoj naše zemlje i to još od dukljanskih vremena, pa sve do savremenosti. Marović egzaktno pokazuje i osvjetljava u biti nepromijenjenu srž i jezgro projekta obnove svake pune, cjelovite, pa samim tim i crnogorske državnosti, zatim (dis)kontinuitet procesa modernizacije crnogorskog društva i države u zavisnosti od državno-političkog karaktera pojedinog vremena i doba, pa sljedstveno tome i sve istorijske protivrječnosti, dileme, stranputice i odluke koje se tiču tzv. crnogorskog pitanja, kao i svu logičnost, nužnost i opravdanost potrebe, načina, sredstava, puta, etapa, svrhe, karaktera, upućenosti, sadržaja i bitka (bića) najnovije i nadati se i konačne savremene realizacije hiljadugodišnjeg državotvornog sna dukljanskih/zetskih/crnogorskih umnika, narodnih prvaka i dinastičkih i vladajućih elita o slobodi, nezavisnosti i samostalnosti-suverenosti i ovog prostora i prije svega njegovog narodnog i nacionalnog etnosa, koji se kao takav zakonito i civilizacijski, identitetski i ontološki, povijesno i istorijski uobličuje i kao njegov vrhovni etos.

Etika slobode i čojstva kao srž i poveznica, spona, kao najbolji i najtemeljniji obdržitelj, ne samo tradicionalne, već i savremene crnogorske (multivjerske, multikulturalne i multietničke) nacije, usko je povezana sa crnogorskom ekonomijom. To su osjetili i znali mnogi crnogorski protivnici, pa su istovremeno negirali i crnogorsku ekonomiju i crnogorsku naciju: "...Neki autori ranije su negirali postojanje crnogorske ekonomske istorije kao što su to radili i rade i sa nepriznavanjem crnogorsku nacije" (str. 7 Marovićeve knjige).

O tome je pisao i dr Tomica Nikčević u knjizi "Političke struje u Crnoj Gori u procesu stvaranja države u XIX vijeku; otpor stvaranju države" sa stanovišta ekonomskog jačanja nekadašnje autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve (Mitropolije crnogorsko-primorske sa Cetinja) što joj je tek i omogućilo da više vjekova bude slobodoljubivi i državotvorni predvoditelj, stožer i objedinitelj Crne Gore.

Ekonomska nezavisnost je žila kucavica svake, pa i naše, crnogorske, nacionalne i državne nezavisnosti, slobode i suverenosti. Vidi se iz mnoštva istorijskih dokaza u ovoj knjizi da je zato i proces obnove crnogorske državnosti u prvoj polovini devedesetih godina XX vijeka morao otpočeti u ekonomskoj sferi, kao ideja ekonomske samostalnosti i održivosti crnogorskog društva. I nije ništa novo zaista, kao što se vidi iz ove u isto vrijeme i analitičke i sintetičke knjige, to što su se i tada kao i mnogo puta ranije pojavile vrlo jake snage koje su pokušale da zaustave Crnu Goru ne samo privremeno već i trajno da ne krene na put sopstvene samospoznaje i samosvijesti o tome što je bila, što jeste i što treba i mora da bude ubuduće ako hoće da sačuva istinu i sjećanje o sebi, slobodu, dostojanstvo, kao i samopoštovanje i nadu svojih građana i ugled sopstveni među drugim narodima i državama u svijetu.

I "konačno", da savremena crnogorska suverenost nije nastala zbog uistinu preživjelih istorijskih i etničkih resantimana, ponajmanje i nikako zbog eventualnih nacionalističkih opterećenja, već zbog isključivo budućnosti crnogorskih građana ili zbog toga, kako čitamo na str. 122 – "da o sopstvenoj sudbini treba u prvom redu sami da razmišljamo i preduzimamo sve opravdane korake" ("Saobraćajni problemi u Zetskoj banovini", izdanje Trgovinsko-industrijske i zanatske komore u Podgorici, 1935.g.). Upravo je Komora "zahtijevala od Kraljevske vlade da već jednom otpočne sa ostvarivanjem svojih obećanja" i "više puta konstatovala da su vanredno teške privredne i socijalne prilike u Zetskoj banovini posebno na komorinom području "posljedica nedovoljne pažnje sa strane mjerodavnih faktora i ranije i danas, to svako zna i uočava", (str. 121 i 122).

Mnogi strateški privredni i ekonomski projekti o kojima se i danas govori, bili su na dnevnom redu u Crnoj Gori i u mnogo ranijem vremenu.

Kada dr Marović citira onovremene istorijske izvore i daje svoje komentare njihovih navoda, podataka i činjenica, izgleda gotovo da čitamo o potrebi i aktuelnog osiguranja stabilnosti, sigurnosti i budućnosti naše zemlje, ali i o današnjem socijalnom raslojavanju crnogorskog društva i naglom bogaćenju jednog uskog sloja, o aktuelnim evropskim stavovima o suzbijanja u našoj zemlji narasle korupcije i osobito korupcije u visokim slojevima društva, kao i ustoličenja i izgradnje pravde za sve, tj. pravne države. "Otvoreno tržište koje se stvaralo, puno istočnjačkih čari i zapadnjačkih noviteta, nije moglo u dovoljnoj mjeri da koristi siromašno crnogorsko stanovništvo. Idilu je kvarilo i bezobzirno bogaćenje novog sloja ljudi, koji su se oslanjali na vlast i u njoj zauzimali visoke položaje." "Mi smo tek na početku građanskog uređenja, mi mu istom temelj polažemo. Utoliko više moramo biti na oprezu da se u našu, s tolikom mukom i tolikim žrtvama ograđenu, kuću državnu ne uvuku elementi rastrojstva koji bi je brzo potkopali, da se u naš zdravi narodni život ne unesu zarazne klice koje bi nam svojim otrovom brzo ugasile svijeću života i od našeg samosvjesnog, pregalačkog i junačkog naroda načinile mekušun slapčine, izmetnutu mrtvacu, podobnu da bude tuđa podloga i da posluži kao građa za tuđe građevine. Da bi se od toga sačuvali, valja da se pri našemu državno-građanskom preobražaju i pri svijem novim uredbama rukovodimo načelom: da svaki narod svojim narodnim životom živi i da se ni jedan narod, bez opasnosti po svoj opstanak ne može odreći svoga narodnog temelja. Mudrost državama zahtijeva, a korist narodna nalaže da se počne s onim što je najpreče. A najpreče je pravda, jer je pravda temelj države", (Nikola I povodom proglašenja Opšteg imovinskog zakonika 1888.g.; str. 44/45).

Ova knjiga tako ima i sasvim aktuelne, savremene pouke. Naime, možemo biti i zapravo i jesmo nezadovoljni mnogo čime u našoj zemlji uz sve ogromne rezultate u njenom razvoju. Prije svega, najčešće nezadovoljni tempom i dinamikom, određenim potrebnim sadržajem, kvalitetom i bogatstvom promjena i smanjenja i relativnog ukinuća mnogih negativnih društvenih pojava, među njima svakako su i još brži ekonomski razvoj i boljitak za većinu ili već sada za što veći broj našeg stanovništva, kao i rezultati dakle na planu borbe protiv korupcije i za idealne i stvarne parametre pravne države. Ali, ne prebregavajući to nezadovoljstvo, nužno moramo imati u vidu pređene puteve crnogorske države i društva koji su u mnogim etapama razvoja bili pod stranim uticajem i hegemonijom, opterećeni ratovima koji su maltene svaki čas onemogućavale miran i cjelovit prosperitetan razvoj, do neslaganja i otpora unutar samih Crnogoraca o tome koji je najbolji put i za koga se od većih i velikih pretežno vezati, s obzirom na realnu brojku i veličinu naše zemlje i naroda. Alktuelna elita uz političku, morala je i mora od prvog dana borbe za obnovu nezavisnosti pa tako i dan-danas da vodi borbu na najmnanje dva fronta: uz dakle političku, nikako ne smije da zaobilazi ni ekonomsku sferu, ali ne bi smjela, a ona to ipak čini!, da zaobilazi ni kulturnu, tj. identitetsku i osobito društveno-humanističko-naučno-kulturno-obrazovnu sferu.

Upravo na ovom trećem polju najmanje je do sada urađeno! Mora se ipak primijetiti kao da su aktuelnoj crnogorskoj vlasti dopali najteži poslovi i ispiti u identitetskoj sferi i to iz najmanje dva razloga: naime, u pitanju je uistinu golema koncentracija "Gordijevog čvora", tobožnjeg dvostrukog crnogorskog identiteta naslijeđenog još od doba nezavisne Crne Gore, osobito u potonjim njenim decenijma, ali plus tome treba dodati i osobito poražavajuće stanje na ovom polju u Kraljevini SHS/Jugoslaviji i nezaokruživanje potpune suverenosti i pune identitetske pozicije u socijalističkoj SFRJ, bez obzira na obnovu izvornog crnogorskog državnog i nacionalnog subjektiviteta u okvirima jugoslovenskog federalizma u to vrijeme. A da je – koliko god se to činilo neumjesnim, pa i gotovo nevjerovatnim – u ranijem periodu bilo na ovom putu nešto i lakših zadataka i aktivnosti, govore i ova Marovićeva zapažanja: "Zahvaljujući svom energičnom prethodniku knjazu Danilu, koji je udario temelje državno-političkom uređenju crnogorske države, Nikoli I bilo je lakše da taj proces nastavi. Na tom započetom putu razvoja države Nikola I pokazao je dosta državničke mudrosti i sa uspjehom je učvrstio, razvio i usavršio uspostavljene institucije državne vlasti i sredio društveno-ekonomske prilike u Crnoj Gori." Uz ovo, treba reći da Nikola I, bez obzira što je i na kulturnom planu imao takođe vidnih uspjeha i rezultata, ipak nije uspio da napravi trajne i stabilne identitetske osnove Crne Gore, što je 1918. g. imalo za posljedicu da je Crna Gora doživjela gubitak ne samo i svoje i evropske zaslužne dinastije Petrović Njegoš, već i same države, crkve i svog imena.

Sljedeći podaci iz Marovićeve knjige najbolje kazuju zbog čega nam treba nezavisnost i suverenost zemlje i što bismo "dobili" da je naša zemlja utopljena u velikosrpski unitarni i hegemonistički koncept: "O ekonomskoj zapostavljenosti Crne Gore od strane Kraljevske vlade najeklantantnije govore podaci" koji su se odnosili "na razdiobu investicija za javne radove. Jedan od najznačajnijih vidova javnih radova svakako je bila izgradnja saobraćajnih komunikacija...Ukupna suma, dakle, iznosila je 7 milijardi 524 miliona dinara. Crna Gora je...od ove sume dobila svega 90 miliona dinara za izgradnju prve crnogorske željezničke pruge Bileća-Nikšić..., dok je Srbija dobila 4 milijardi 797 miliona dinara, Hrvatska 581 milion, Slovenija 237 miliona, Bosna jednu milijardu 724 miliona i Vojvodina 85 miliona. Ne samo da je Crna Gora bila u periodu 1919-1939. godine zapostavljena u investicijama za izgradnju novih željezničkih pruga već i puteva, luka, mostova, bolnica, magacina, instalacija za elektrifikaciju zemlje, postrojenja za vodosnabdijevanje i melioraciju...Već smo rekli da je Crna Gora godišnje davala u centralnu kasu samo od duvana 70 miliona. Za 20 godina Crna Gora je uplatila u tu kasu jednu milijardu i 400 miliona dinara. Međutim, i tada je bilo Crnogoraca koji su podržavali tezu kako Crna Gora ne bi mogla ekonomski samostalno da egzistira bez Srbije. Mislilo se tada da bi se u jednom drugom necentralističkom sistemu kakav je federacija došlo do ravnopravnijih i ’čistijih bratskih finansija, što će reći da znamo što dajemo, a što nam pripada da dobijemo bez prošnje i moljakanja", (str. 124/125).

Govoreći o pruzi Beograd-Bar i brojnim otporima njenoj gradnji, Marović piše: "Posljednja i odlučujuća riječ Josipa Broza Tita, doživotnog predsjednika SFRJ, presjekla je sve otpore. Izgradnju pruge prihvatili su i ostali jugoslovenski državni organi." (str. 200)

Autoru ovog teksta je prof. dr Branko Pavićević, prvi predsjednik CANU, rekao da je tek Tito presjekao dilemu oko Akademijinog naziva, da li da se imenuje kao CANU ili kao Akademija Crne Gore. Tito je presudio: "zvaće se Crnogorska akademija, a ne Akademija Crne Gore!"

Koliko bi još više identitetskih posrtanja bilo da je prevagu odnio drugi prijedlog kada i sa ovim toliko hramljemo!? Ovo je dobar šlagvort za pitanje: Đe bi Crna Gora danas bila da za vrijeme Nikole I nije izgrađena luka Bar (za koju se danas interesuju veliki svjetski investitori), put od Podgorice preko Mateševa ka Peći, željeznička pruga od Bara do Virpazara i od Podgorice do Plavnice, da nije izgrađen Zetski dom, osnovan Državni Muzej, Arhiv, otvarane škole, građene i rekonstruisane crkve autokefalne Crnogorske crkve u koje danas njeni vjernici i poštovaoci ne mogu ući!..., ili da nije bilo Jadranske magistrale, pruge Beograd-Bar, da nije izgrađeno Crnogorsko narodno pozorište i Njegošev Mauzolej..., ili da nije probijena Sozina i da se ne gradi dio autoputa Bar-Boljare od Podgorice do Mateševa?

Kao da ni danas nijesmo svjesni naših potreba, zahtjeva, interesa, prirodnih i logičnih čežnji, moći i snaga da nam, uprkos svemu, bude bolje, ljepše, uspješnije i bogatije življenje na jednom predivnom geografskom prostoru u kome nam istorija često nije bila naklonjena, pogotovo onda kada smo gubili kompas sopstvenog upravljanja našim životima i prepuštali ga drugima. Čuveni su stavovi srpskog akademika Živojina M. Perića koji je podržavao etničko i etičko crnogorsko biće i o tome kako nam je velikosrpski imperijalni koncept ukrao državu, crkvu i naciju 1918, a sada čujmo i prof. Ekonomskog fakulteta u Zagrebu dr Mija Mirkovića koji je zdušno podržavao gradnju pruge Beograd-Bar i čije riječi su za Crnu Goru i danas aktuelne i upotrebljive u njenom daljem razvoju: "Ni nauka, ni privreda Jugoslavije ne treba da se zanose dvijema pogrešnim postavkama: da gradnja jedne Jadranske pruge isključuje gradnju druge, i da se funkcija teških željezničkih pruga u dinarskom masivu mogu nadomjestiti uslugama autostrade." (str. 201)

Znajući izuzetno dragocjene sadržaje Marovićeve i ove i prethodne knjige "Komunisti Crne Gore i crnogorsko nacionalno pitanje 1919-1989", s pravom se s velikom pažnjom očekuje buduća Marovićeva knjiga – zbirka tematskih članaka i studija koja će biti isključivo posvećena ekonomiji i privredi Crne Gore između dva svjetska rata, tj. u Kraljevini SHS/Jugoslaviji.

 

 

 

 

 

 

 

O knjizi ’’Crna Gora u Kraljevini Jugoslaviji i njene neostvarene privredne nade 1918-1941.’’ autora dr. sc. Branislava Marovića u izdanju ‘’DOB’’-a

 

Stvaranje zajedničke jugoslovenske države 1918.g. nije bilo ekonomski opravdano

 

-    Crnogorski narod stupajući u zajedničku jugoslovensku državu 1918.g., mnogo veću i ekonomski neuporedivo snažniju od svoje dotadašnje države, očekivao je preokret u ekonomskom razvoju. Ali nade koje je imao u taj bolji život veoma su brzo iznevjerene i ostala su samo razočarenja

-    ’’...Zar još moramo dokazivati da bez političke ravnopravnosti garantovane ustavnim odredbama ne može biti ni ekonomske ni socijalne pravde i ravnopravnosti” (Crna Gora nije pasivna, “Zeta”, br. 18/1939, str. 1)

 

 

Pred nama je nova knjiga dr. sc. Branislava Marovića, istaknutog crnogorskog istoričara, autora više kapitalnih knjiga i studija, prije svega, o ekonomskim i privrednim temama i aspektima razvoja Crne Gore, ali i drugim državotvornim njenim žilama kucavicama, kao što je nacionalno crnogorsko pitanje. Marović je pisac i dvotomne fundamentalne crnogorske ekonomske istorije u njenom hiljadugodišnjem rasponu od najstarijih, dakle, dukljanskih vremena pa sve do danas. Posebno se bavio i bavi istorijom institucionalnog, tj. komorskog organizovanja privrednog života u našoj zemlji od njegovih prvih začetaka. Ko je upoznat sa izuzetno dragocjene dvije posljednje Marovićeve knjige (''Komunisti Crne Gore i crnogorsko nacionalno pitanje 1919-1989'' i ''Teme iz ekonomske istorije Crne Gore''), s nestrpljenjem je očekivao najavljenu njegovu buduću knjigu – zbirku tematskih članaka i studija koja je isključivo posvećena ekonomiji i privredi Crne Gore između dva svjetska rata – ’’Crna Gora u Kraljevini Jugoslaviji i njene neostvarene privredne nade 1918-1941.’’

          Dr. sc. Branislav Marović odmah na startu originalno i dokumentovano pristupa istorijskim prilikama uoči nastanka zajedničke jugoslovenske države 1918.g. Naime, on utvrđuje da je većinsko raspoloženje crnogorskog stanovništva i građana dotadašnje suverene i nezavisne crnogorske države bilo takvo da se nije dovodila u pitanje opšta želja i namjera da se i Crna Gora priključi novoj jugoslovenskoj državi. Ali, naravno, jugoslovenskoj državi na ravnopravan i jednakopravan način kao i ostali njeni konstituenti, a ne da postane faktički i praktično priključeni dio teritorije države Srbije čime su negirana sva istorijska, državna, nacionalna  i kulturna prava Crne Gore. Ovakav način negiranja crnogorskog individualiteta i identiteta u svakom pogledu i aspektu, imao je i ima i danas nesagledive reperkusije koje se ogledaju u apsolutnom negiranju bilo kojeg prava u smislu crnogorske etničke, nacionalne, državopravne, kulturne, jezičke i svake druge posebnosti.

Pukovnik Dragutin Milutinović: “Nezadovoljstvo s Srbijom je opšte, jer su razočarane sve nade: i političke i ekonomske”

Ideja o etničkoj bliskosti Južnih Slovena, posebno naglašena polovinom XIX vijeka bila je veoma prihvatljiva crnogorskom narodu koji je u svojoj dugoj istoriji stalno branio svoju slobodu, pa je u jugoslovenskom ujedinjenju vidio prednost da se lakše zajedničkim snagama odupre neprijatelju. Taj odbrambeni faktor bio je jak 1918. godine, kada se crnogorski narod kao najmanje brojan narod odlučio da pređe u jugoslovensku zajednicu. Isto tako snažna je bila i ideja boljeg ekonomskog života u jugoslovenskoj zajednici, koju je autor prije svega u knjizi pratio kako se kretala.

          Crnogorske mase željele su i tražile su jugoslovensku državu, ali put do nje bio je ostvarenje prirodnog kretanja manjeg ka većem, jer manji potok u veći uvire, ali za većinu crnogorskog naroda taj veći potok bio je jugoslovenski, a ne srpski kako je to odlučila Podgorička skupština 1918. godine. Odlukama tzv. Podgoričke skupštine Crna Gora je anektirana Srbiji i time prekinula svoju hiljadugodišnju državnost, samostalnost i nezavisni razvitak, što će imati dalekosežne posljedice na njen ekonomski, politički i kulturni život i državno-pravni položaj. Rad Podgoričke skupštine i njene odluke su bile ilegalne i nelegitimne. Odluke tzv. Podgoričke skupštine stigle su iz Vlade Kraljevine Srbije i usvojene bez rasprave aklamacijom i naravno izazvale masovno nezadovoljstvo oko 35.000 ljudi koji su oružjem, a neki i kosijerom ustali da brane pravo, čast i slobodu Crne Gore u Božićnom ustanku 6. januara 1919. godine.

Nezadovoljstvo i razočaranje izazvale su odluke Podgoričke skupštine i kod “bjelaša” koji su bili za bezuslovno ujedinjenje sa Srbijom i masovno kod “zelenaša” koji su tražili da Crna Gora uđe u ujedinjenu Jugoslaviju kao samostalna kraljevina, onako kako će da uđe i Srbija i druge pokrajine, a zatim će Jugoslaviji dati određeni oblik uređenja. Zelenaši su podnijeli Podgoričkoj skupštini žalbu u kojoj su tražili: “Mi smo za to da u Jugoslaviju uđu Crna Gora i Srbija bratski ruku pod ruku i ravnopravno”.

No, ne samo u ovoj žalbi, već i u drugim zahtjevima u pisanoj formi zelenaši (ustanici) su ponavljali kako žele da riješe pitanje ulaska Crne Gore u jugoslovensku državu. Citiraćemo samo jedan od zahtjeva koji su uputili Izvršnom odboru i komandantu Jadranskih trupa prilikom opsade Cetinja: “Mi smo svi složni da Crna Gora uđe punopravna sa ostalim pokrajinama u jednu veliku Jugoslovensku državu, bez ikakvih unutrašnjih granica – oblik vladavine ostavljamo da punopravno riješi redovno izabrana skupština svijeh Jugoslovena (konstituanta) čemu ćemo se srdačno ponositi”. Ovo pismo potpisao je kapetan Krsto Popović, Bajice 22. decembra 1918. godine.

Među nestalim državama poslije Prvog svjetskog rata bila je Kraljevina Crna Gora, međunarodno priznata država, saveznica pobjedničke alijanse Velike antante u tom, kako je nazivan, Velikom ratu u kojem je izgubila oko 20.000 stanovnika i imala ukupnu materijalnu štetu oko 740.000.000 francuskih franaka. Ekonomski razlozi kao ''argumenti'' za odluke koje je usvojila takozvana Podgorička skupština, uveličani su, a neki i netačni. Ovo sve zbog toga što je glavni i osnovni cilj učesnika ''skupštine'' u Podgorici bio ostvariti političku odluku o pripajanju Crne Gore Srbiji i time ispuniti zahtjeve Vlade Kraljevine Srbije. Time su ekonomski razlozi podređeni političkim, kako bi se postigao jače njihov efekat i u što kraćem roku ostvarila zamisao vlade u Beogradu i tako Mirovna konferencija u Parizu u dvorcu Versaj, u sali Ogledala stavila pred svršen čin – mi smo stvorili državu na vama je da je priznate.

          Odluke tzv. Podgoričke skupštine izazvale su nove političke podjele u hiljadugodišnjem crnogorskom društvu koje će se posebno osjetiti u periodu 1941-1945. godine u podjeli na partizane i četnike, a koje traju i u ovo naše vrijeme potencirane političkim događajima početkom devedesetih godina XX vijeka. Svakako posebno nezadovoljstvo izazvao je način ujedinjenja CrneGore sa Srbijom, jer to nije bilo stvarno ujedinjenje već prisajedinjenje, zatim teško ekonomsko stanje praćeno glađu naroda i mnogobrojnim bolestima i nerodnim godinama. O tom nezadovoljstvu naroda komandant Jadranskih trupa pukovnik Dragutin Milutinović piše: “Nezadovoljstvo s Srbijom je opšte, jer su razočarane sve nade: i političke i ekonomske”.

Iz Crne Gore se više uzimalo, nego što joj se davalo

          Za ovu knjigu dr. sc. Branislav Marović koristio je dokumenta arhiva u Beogradu, Sremskim Karlovcima, Cetinju, Podgorici, Kotoru, a posebno je korišćena arhivska građa Trgovinsko-industrijske i zanatske komore u Podgorici, zatim statistička dokumentacija: štampa, časopisi i brojna literatura. Kada je Crna Gora na Berlinskom kongresu 1878. godine dobila status nezavisne, slobodne države imala je jedan mirni period od 34 godine koji je iskoristila za unapređenje ekonomskog života. Osnovna privredna grana bila je poljoprivreda sa stočarstvom. Crnogorska država uspjela je da u ovom mirnom periodu snažnije zakorači na put ekonomskog razvoja i u odnosu prema prethodnom stanju postigne zapažene rezultate, ali početne i nedovoljne. Izgradila je u bespuću puteve spajajući sela i varoši, gradi prvu željezničku prugu Bar - Virpazar, zaplovili su i prvi brodovi pod crnogorskom zastavom na Skadarskom jezeru, i Jadranskom moru, razvija se trgovina, bankarstvo, trgovački kapital, osnivaju se prvi industrijski objekti (za preradu drveta i u prehrambenoj industriji), unapređuje se stočarstvo i osniva veterinarska služba, grade se nove varoši, škole, bolnice. Sve to daje jednu novu dimenziju razvoja crnogorskog društva koje kreće kapitalističkim putem potiskujući stari patrijarhalno-glavarski poredak. Postavljaju se temelji ustavnosti i parlamentarnog života, osnivaju se prve političke stranke – što crnogorskoj državi daje karakter evropskih vrijednosti i građanske evropske države.

Posebno je značajno sljedeće pitanje koje autor obrađuje, naime: DA LI JE CRNA GORA EKONOMSKI IZDRŽAVANA DA BI OPSTALA? Ovo pitanje već duže vrijeme traži odgovor istorijske i ekonomske nauke. U najvećem dijelu javnosti ne samo srpske, već i crnogorske, koja je bila i ostala pod uticajem velikosrpske politike i propagande, takvo mišljenje preovlađuje da je Crna Gora upravo mogla ekonomski egzistirati samo uz pomoć Srbije. Ovo mišljenje i danas postoji i djeluje na političke podjele crnogorskog društva. Savremena crnogorska istorijska nauka nije, dakle, dovoljno pažnje poklonila ekonomskom položaju Crne Gore u Kraljevini Jugoslaviji, odnosno jednom njenom segmentu ekonomskoj politici koju je vodila Kraljevska vlada u Beogradu. Kao da je i ovo pitanje jedno od onih od kojih se “bježalo” i tako ostalo sa djelimičnim odgovorom.

          Političku, stručnu i intelektualnu javnost i javnost uopšte u Crnoj Gori između dva svjetska rata nijesu samo opterećivali uzroci koji su Crnu Goru doveli u tu tešku ekonomsku realnost, već se na drugoj strani u tim krugovima vodila rasprava o tome da Crna Gora nije siromašan kraj po svojim prirodnim potencijalima i da se jednom pravilnom ekonomskom politikom Kraljevske vlade mogu aktivirati ti potencijali i da Crna Gora može u tom slučaju izdržavati samu sebe, pa je u tom smislu navođeno više primjera. Ukazivano je, takođe, i na to da se iz Crne Gore više uzima, nego što joj se daje.

          Zato je osnovni zajednički stav crnogorske javnosti bio da se prije svega korigovanjem ekonomske politike Kraljevske vlade prema Crnoj Gori može doći do boljeg ekonomskog stanja njenih stanovnika.

          U komentaru pod pomenutim naslovom “Crna Gora nije pasivna” u nedjeljnom listu “Zeta” se kaže: “Ona (Crna Gora - B.M.) je danas još samo zapostavljena i neiskorišćena, na štetu najširih slojeva njenog radnog naroda. I to samo radi toga što je centralizovana i što kroz tu centralizaciju nema mogućnosti da je gospodar na svome tlu, da svoju baštinu obradi prema svojim mogućnostima i potrebama... I zar još moramo dokazivati da bez političke ravnopravnosti garantovane ustavnim odredbama ne može biti ni ekonomske ni socijalne pravde i ravnopravnosti.” (Crna Gora nije pasivna, “Zeta”, br. 18/1939, str. 1)

          Autor pokazuje da je Crna Gora godišnje davala u centralnu jugoslovensku kasu 70 miliona dinara od duvana. Za 20 godina Crna Gora je uplatila u tu kasu milijardu i 400 miliona dinara. (Ravnopravnost Crne Gore u investicijama, “Zeta”, br. 26/1939). Međutim, i tada je bilo Crnogoraca koji su prihvatili mišljenje da Crna Gora ne može da opstane bez ekonomski pomoći Srbije.   Javnost Crne Gore smatrala je da bi Crna Gora u jednom drugom sistemu kakav je federalistički došla do ravnopravnijih i “čistijih bratskih finansija, što će reći da znamo što dajemo, a što nam pripada da dobijemo bez prošnje i moljakanja”.

DESET GODINA ČEKANJA NA FORMIRANJE ASOCIJACIJE PRIVREDNIKA CRNE GORE

U egzistencijalna pitanja koja je trebalo što prije rješavati svakako spada formiranje asocijacije privrednika Crne Gore, koja je crnogorskoj privredi bila neophodna da joj pomogne u organizaciji i razvoju saobraćaja, poljoprivrede, industrije, zanatstva, trgovine, ratarstva. Dakle, svih ekonomskih grana koje su značile životni opstanak njenih stanovnika. Politička opstrukcijavlasti nove jugoslovenske države prema Crnoj Gori  i krajnje rezervisan stav prema bilo kakvom njenom obliku razvitka uticali su da Crna Gora čeka punih deset godina na rješavanje tog značajnog pitanja.

          Čekanje od 10 godina na formiranje jedne ovakve institucije koja je Crnoj Gori bila neophodna može se tumačiti nebrigom, nezainteresovanošću i opstrukcijom Kraljevske vlade u Beogradu prema Crnoj Gori. Ni tada kada je formirana ova privredna ustanova, a ni kasnije svojom nadležnošću nije pokrila teritoriju svoje administrativno-upravne jedinice. Komora se stalno sa ovim problemom suočavala nastojeći da, i preko svojih političkih predstavnika,pod svoju privrednu ingerenciju obuhvati čitav prostor Zetske banovine koja je ostala kao administrativna jedinica sve do propasti Kraljevine Jugoslavije 1941. godine.

          Dr Marović piše o radu Komore na brojnim ekonomskim pitanjima koja su za Crnu Goru bila aktuelna. Bili su to veoma realni predlozi koji su predstavljali brži, svestraniji, racionalniji i pravičniji odnos Kraljevske vlade u Beogradu prema Crnoj Gori i njenom stanovništvu. Od tih brojnih zahtjeva Trgovinsko-industrijske i Zanatske komore u Podgorici, malo je toga uspješno riješeno, jer je vlast u Beogradu Crna Gora interesovala samo u izbornim godinama, kada su se politički nosioci stranačkih izbornih lista kretali po njoj i na predizbornim skupovima bili veoma darežljivi u obećanjima za rješavanje njenih brojnih egzistencijalnih pitanja.

No, egzaktni podaci o mjestu industrije Crne Gore u industriji Jugoslavije pravi su pokazatelji realnog ondašnjeg stanja. Crna Gora je 1938. godine učestvovala u ukupnom broju fabrika u Jugoslaviji sa 0,52 %, u ukupnom kapitalu sa 0,20 %, u pogonskoj snazi (KS) sa 0,17 %, u ukupnom broju radnih mjesta sa 0,10 %, u vrijednosti industrijske proizvodnje sa 0,33 %. Investicije u industriji 1918-1938. godine po stanovniku (Jugoslavija 100) iznosile su u Crnoj Gori 12 i bile su najmanje od svih oblasti u tadašnjoj Jugoslaviji. Crna Gora je u poređenju sa Slovenijom najrazvijenijim područjem u Jugoslaviji, zaostajala za preko 22 puta.

          Vrijednost industrijske proizvodnje u 1938. godini po stanovniku Crne Gore iznosila je 15,5 % od jugoslovenskog prosjeka, dok je u Sloveniji iznosila 290 %.

          Stepen razvitka industrije i privrede uopšte pokazuje upoređenje potrošnje električne energije po glavi stanovnika u Crnoj Gori i Jugoslaviji u 1939. godini. U Crnoj Gori je ova potrošnja bila manja za preko 35 puta od prosjeka u Jugoslaviji.

          Nivo industrijskog razvitka Crne Gore najbolje možemo vidjeti u upoređenju sa drugim pokrajinama Jugoslavije, koje su, osim Slovenije, takođe bile na dosta niskom stepenu industrijskog razvitka.

          U Crnoj Gori na 1000 stanovnika bilo je investirano svega 85.000 dinara kapitala, raspolagalo se sa 7 konjskih snaga pogona i sa jednim radnim mjestom u industriji. Crna Gora je zaostajala za najrazvijenijom Slovenijom u investiranom kapitalu za preko 22 puta, za Hrvatskom 14,5 puta, za najzaostalijom Makedonijom za preko tri puta. Tako male investicije na nisku razvojnu osnovu nijesu mogle bitnije uticati na brži ekonomski razvoj Crne Gore i ona je, zajedno sa još nekim područjima Jugoslavije, ostala najnerazvijeniji dio jugoslovenske države između dva svjetska rata. Ovaj pokazatelj govori i o odnosu centralne vlasti u Beogradu prema Crnoj Gori.

          Crnogorski narod stupajući u zajedničku jugoslovensku državu, mnogo veću i ekonomski neuporedivo snažniju od svoje dotadašnje države očekivao je preokret u ekonomskom razvoju. Ali nade koje je imao u taj bolji život veoma su brzo iznevjerene i ostala su samo razočarenja. Nova državna zajednica pokazala je svoje pravo lice odmah na početku svojih prvih koraka kada je veoma stradaloj Crnoj Gori u Prvom svjetskom ratu dodijelila iz reparacija koje je dobila od poraženih država samo pet miliona maraka (45 miliona dinara), iako je Kraljevska vlada početkom 1927. godine odobrila Crnoj Gori (Zetskoj oblasti) 15 miliona zlatnih maraka (oko 170 miliona dinara) iz reparacionog fonda.

          Razočaranja u “bratsku” Kraljevsku vladu nijesu se zadržala na pomenutim primjerima. Ubrzo su došla nova koja su se smjenjivala jedna za drugim u kratkim intervalima i negativno se odrazila na stanovnike Crne Gore, kada je došlo do zamjene perpera za dinare i uvođenja srbijanskog dinara kao zajedničke valute nove države, kada je vrijednost perpera prema dinaru određena 5:1. Ovaj paritet ostao je dvije i po godine, što se veoma štetno odrazilo na ukupan privredni život Crne Gore. Bilo je gotovo opšte nepovjerenje i razočarenje prema Kraljevskoj vladi i monarhu Aleksandru Karađorđeviću, koji su čitavo vrijeme postojanja jugoslovenske države, ekonomski favorizovali Srbiju. Crna Gora nije bila zapostavljena samo u ekonomskom pogledu. Broj škola i njihova lokacija nijesu zadovoljavali potrebe Crne Gore u međuratnom periodu. U nastavnim planovima i programima unitaristička organizacija države isključivala je svako nacionalno obilježje. Sporo i sa velikim zakašnjenjem, centralna jugoslovenska vlast u Beogradu donosila je odluke kada je bila u pitanju Crna Gora. Jedna od takvih odluka bila je da se punih 12 godina raspravljalo o potrebi osnivanja niže poljoprivredne škole u Crnoj Gori. I tek početkom 1933. godine osnovana je Niža poljoprivredna škola u Baru (Topolica) sa jednogodišnjom nastavom koja je trajala sve do 1938. godine, kada je pretvorena u dvogodišnju.

          Karakteristika Kraljevskih vlada bila je česta promjena ministara, njihova nestručnost i naglašeno zastupanje stranačkih interesa. Predsjednici vlada kao i ministri najvažnijih ministarstava (finansija, ekonomije, saobraćaja, odbrane (vojske), spoljnih i unutrašnjih poslova) bili su, uglavnom, iz Srbije, miljenici kralja Aleksandra Karađorđevića, koje je inače on postavljao ukazom. Veoma skromna zastupljenost ličnosti u ovim vladama iz Crne Gore koje su odlučivale o ekonomskoj politici i ekonomskom razvitku pasivnih krajeva kakva je bila i Crna Gora nijesu mogle uticati na bolje ekonomsko tretiranje Crne Gore.

Na kraju knjige  dr. sc. Branislav Marović zaključuje: ‘’Tako je vođenjem ovakve politike jugoslovenske vlade Crna Gora ostala na nivou ekonomskog razvitka sa kojim je ušla u Kraljevinu Jugoslaviju. Naše istraživanje privrednog razvoja Crne Gore u periodu 1918-1941. u Kraljevini Jugoslaviji dozvoljava da se na pitanje da li je stvaranje zajedničke države bilo ekonomski opravdano odgovori – nije. Jedno od najvažnijih pitanja privrednog razvoja – agrarna struktura nije promijenjena. Crna Gora je ostala agrarna zemlja sa svim ekonomskim i socijalnim problemima koji su postojali i ranije u samostalnoj crnogorskoj državi.’’