Priredili: Božidar Proročić, književnik i publicista i Veselin Živanović, hroničar

            Iz putovanja kroz Dalmaciju i Crnu Goru i pograničnim zemljama koje je Vilkinson (John Gardner Wilkinson) preduzeo 1844. godine razvio se jedan od najpopularnijih putopisa na engleskom jeziku o ovim prostorima Balkana. Knjiga je objavljena 1848. pod nazivom ,,Dalmacija i Crna Gora: s putovanjem u Mostar u Hercegovini i osvrtom na slovenske nacije, istoriju Dalmacije i Dubrovnika, uskoke itd.“ Godinu dana kasnije, već u maju, na njemačkom je knjigu objavila izdavačka kuća Gustava Majera (Gustav Mayer) u Lajpcigu, a prevod je priredio Vilhelm Lindau (Wilhelm Adolf Lindau).

            ...U šestom poglavlju knjige Vilkinson se bavi opisima Crne Gore i njenih stanovnika, ali i

prije toga ne propušta priliku da se u nekoliko navrata osvrne na njih. Opisujući crnogorsko primorje, po dolasku u pitomu Dobrotu, autor će zauzeti stav koji će se u manjoj ili većoj mjeri zadržati do kraja pripovijesti. U ovoj studiji će Njegoš, njegova zemlja i sunarodnici biti ,,daleko ozbiljnije i objektivnije“ predstavljeni nego što je to bio slučaj prije nje, mada on potvrđuje neke glavne i ,,modifikuje neke sporedne predrasude“ s kojima stranci dolaze u zemlju o kojoj jedva da su nešto načuli. Pored ,,izuzetno otvorene“ komunikacije s Njegošem i njegove ,,živopisne, zanimljive i verodostojne slike“ u Vilkinsonovom spisu, koja ,,svedoči o nekoj elementarnoj, dubljoj ljudskoj srodnosti“, pisac u opisima crnogorskog naroda i njihovih običaja nije odstupio od pozicije civilizovanog zapadnjačkog posmatrača koji s određenim nerazumijevanjem gleda na takav život ljudi, a naročito se kritički postavlja u opisu položaja žene u patrijarhalnom crnogorskom društvu...

            ...Prije putovanja za Crnu Goru, koje Vilkinson započinje iz Kotora noseći pismo Vladici od okružnog kotorskog komesara, pisac prolazeći kroz pitomu Dobrotu zapaža duž doline prema crnogorskoj strani podignute stijene koje štite od ,,divljih stanovnika s planina“, kojima nije bilo teško ni u sred noći da ,,provale u kuću u kojoj nema muškaraca“. U ovom maniru kroz širok dijapazon tema putopisac pristupa opisu stanovnika Crne Gore, kojima poklanja izuzetno veliku pažnju u svom prilogu...

            Ljude koji žive na ovoj krševitoj zemlji pisac opisuje kao ,,mišićave, jake, živahne i odvažne“, ali pozicija stranca se kod njega ogleda u opisivanju nedostatka civilizacije u odnosu muškarca prema ženi, koja u Crnoj Gori ima ulogu ,,tovarne životinje“, jer one ,,po strmim planinama stenjući nose teret“, dok se muškarci bave ,,plemenitijim poslovima ratovanja i pljačkanja“ i nemaju vremena da se bave manje važnim poslovima. Zbog toga žene ,,rano izgube mladost i ljepotu“, njihova koža je ,,gruba“, a one su skoro kao i muškarci, zbog poslova kojim se bave ,,mišićave i jake“. Muškarac je u Crnoj Gori ,,despot“, a žena njegova ,,robinja“ i od Turkinje je razlikuje to što se ona kao turske žene ne doživljava kao ,,dio pokućstva, kao konj u konjušnici koji pripada gospodaru“, nego kao ,,tovarna životinja i domaćinova zamjena za mukotrpne poslove“. Jedina prednost crnogorske žene je što živi u hrišćanskoj zajednici, što je ona ,,doživotna saputnica svoga muža i jedina majka njegove djece“ i nije ,,degradirana“ kao turska žena koja život provede u haremu...

...Ovi ljudi, koji žive u trošnim kamenim kućama pokrivenim slamom, gdje se u jednoj sobi

odvija čitav život, a ,,nijedan crnogorski krevet nema zavjese ni posteljinu“, nego im je jedina pokrivka struka, ne žale se na svoj život, jer su navikli i ,,da spavaju napolju na zemlji i kamenoj ili glinenoj klupi“. Kod ovog začuđenog stranca sliku o crnogorskom ratobornom, uvijek naoružanom narodu, njihovom težačkom i siromašnom životu u kome se slabo njeguju zanati, škole i sve što bi ih moglo kultivisati i prosvijetiti, potiskuje susret s Njegošem...

...Vladar ovih ,,gostoljubivih i prema strancima ljubaznih brđana“ koji i dalje njeguju ,,varvarske običaje odsijecanja neprijateljskih glava“, čovjek je u kome je ujedinjena ,,sva svetovna i duhovna vlast“ i onaj čija riječ ima ,,naročitu težinu“. Njegoš je ,,vrhovni zapovjednik velikih sposobnosti i mudrosti“, ali i ,,jedini još preostali primjer vladike ratnika“. On postavlja sveštenike, upravlja Senatom, donosi zakone, ukratko, on ima ,,moć nad životom i smrću“. Pod njegovom vladavinom ,,uveden je red i sigurnost“, a ulažući napore da uspostavi pravnu državu nije prošao bez ,,većih poteškoća“ i to zbog nesalomivosti svojih sunarodnika i ,,čestog odbijanja da izdaju prestupnike“. Da bi pokazao svoje ozbiljne namjere Njegoš je, kako kaže autor, izgradio ,,zatvor na Cetinju u kome se prestupnici nijesu hranili na račun države“, nego su im hranu obezbjeđivali rođaci i prijatelji.  Da je Vladika bio ,,dostojan nasljednik svog darovitog prethodnika“, ,,iskreni patriota“ i brižni vladar, pokazuju njegova djela u nesreći koja je zadesila njegov narod.  On je, naime, za vrijeme suše prehranio svoj narod prodajući ,,svoje drago kamenje i dragocjenu imovinu“, ali on nije bio samo vladar koji je želio da uvede određeni pravni poredak, neko ko će zbrinuti svoj narod, nego i gospodar koji svojim podanicima želi da olakša život. Stoga je odlučio da ,,izgradi puteve“ ma koliko to teško bilo uraditi po vrletnoj Crnoj Gori, i uprkos činjenici da je ,,nepristupačnost terena uvijek bila najjača zaštita Crne Gore“. Pored toga što je bio veliki reformator, Njegoš je bio ,,istaknuti srpski pjesnik“, ,,dobar diplomata“ i ,,vješt vojnik, a ratno iskustvo je bilo preporuka za vladara jednog naroda kao što je crnogorski“...

...Vilkinson u Njegošu vidi obrazovanog mladića koji je bio ,,član više naučnih udruženja u Evropi“, čovjeka ,,prijatnog ophođenja, izvanredne memorije i velike mudrosti“, a jednako dobar utisak na pisca ostavila je i njegova impresivna pojava ,,veličanstvenog stasa od šest stopa i osam inča“, ,,skladne građe“ za tako visokog čovjeka, koji je pritom bio ,,lijep s blagim i prijateljskim izrazom lica“. Vilkinson u svom spisu ne samo što potvrđuje neke već izrečene sudove o crnogorskom narodu, nego i opovrgava one omalovažavajuće opise Njegoševog lika i djela. Njegovo interesovanje za ovu zemlju, a naročito njenog vladara, ne prestaje njegovim odlaskom, nego on već ,,27. novembra 1844. godine piše Njegošu pismo iz Splita“ ne bi li izmirio Turke i Crnogorce i prekinuo tradiciju odsijecanja neprijateljskih glava. Njegoš mu u decembru iste godine odgovara da je ,,zaludno“ i pričati o tome, kad je vezir ,,jedan od najgorih tirana naših dana“, koji ,,žive ljude nabija na kolac“. Vilkinsonov putopis nije ostao nezapažen kod njemačke publike, pa ga Najgebaur, pisac koji će kasnije i posjetiti Crnu Goru, ističe kao jedan od najpoznatijih, pored Bolicinog, Vukovog i Štiglicovog. U odbrani crnogorskog naroda od austrijsko-njemaćkih publicista i njihovih kleveta koje su vjerovatno proizilazile iz ,,neosnovane mržnje ili potpunog nepoznavanja prilika“ kod Slovena, Gustav Raš (Gustav Heinrich Wilhelm Rasch) se poziva na Vilkinsonov autoritet da bi pred čitaocima razotkrio ,,izmišljotine“ o ovom narodu. Toj knjizi su se i kasnije vraćali brojni njemački putopisci, a u engleskoj putopisnoj književnosti koja se tiče Njegoševe Crne Gore zauzima veoma značajno mjesto.

(Džon Gardner Vilkinson (1797-1875) je bio engleski putnik i egiptolog. Bio je lošeg zdravlja i kao mladić je otišao u Italiju na liječenje i tamo preko Viljema Gela ušao u svijet egiptologije. Od 1821. do 1833. je putovao i boravio u dolini Nila i počeo je da objavljuje svoja istraživanja, a po povratku je postao izabrani član Kraljevskog društva. Objavio je brojna djela, a među najpoznatijim su: ,,Manners and Customs of the Ancient Egyptians“, ,,Architecture of Ancient Egypt“, ,,The Topography of Thebes and General Survey of Egypt“.)

FRANC PETER, IMAGINARNI PUTOPIS

Među prvim putopisnim zapisima objavljenim nakon dolaska Petra II Petrovića Njegoša

na vlast našao se spis Franca Petera (Franz Petter) i riječ je o obimnom prikazu geografskih, istorijskih i etnografskih prilika u Crnoj Gori, koji se našao u antologijskom izdanju poznatog geografskog priručnika. Iako Peterov rukopis raspolaže ,,podacima koji su krajnje iscrpni i istiniti, on sam nikada nije bio u Crnoj Gori“, nego je podatke o ovoj zemlji sakupio u Dalmaciji. Kako prema definiciji putopisa ovom djelu nedostaje ključni kriterijum – putovanje, tako ćemo ga ovom prilikom pomenuti zbog značaja podataka kojim raspolaže, na koje je ukazao Zoran Konstantinović, i prof. dr Ana Minić-Mijović, a i zbog toga što ovo djelo još nije privuklo pažnju domaće publike.

...Franc Peter u svom djelu objektivnim komentarima nepristrasnog učenjaka govori o geografskim karakteristikama Crne Gore, klimi, rijekama, jezerima, njenom reljefu i prirodnim resursima, pominjući podjelu na nahije i pritom čak praveći tablicu broja naseljenih mjesta, kuća i stanovnika po nahijama. Govoreći o istorijskim prilikama bavi se uglavnom novijom istorijom, opisujući poduhvate Petra I Petrovića Njegoša, sukobe i ratove koje je vodio protiv Turaka, Francuza i Austrijanaca, pri čemu ne pribjegava veličanju ili omalovažavanju zavađenih strana, već se cijelim odlomkom o istoriji Crne Gore sklanja na poziciju neutralnog posmatrača. Međutim, granice njegovog saznanja su vidne u prikazu života crnogorskih vladika, koje opisuje kao ,,siromašne, a to bi se moglo reći za sve Crnogorce“, a onda u određenoj kontradikciji s izrečenim navodi da su Crnogorke voljele da nose ukrase od zlata, najviše ,,naušnice, lančiće, prstenje i zlatnike“, dok se luksuz kod muškaraca ogledao u ,,srebrnim pištoljima i noževima“. On ne dijeli ustaljeno mišljene o Crnogorcima kao hrabrim ratnicima, već smatra da su ,,Bokelji mnogo hrabriji“, dok su ovi hrabri samo kad brane sopstveno ognjište, koristeći dobro poznata skrovišta, pa su se tako u borbi protiv Francuza ,,izvan granica otadžbine, prema njima ponašali ništa manje nego ljubazno“...

...Opšte je mjesto da je Petar I sa svojom vojskom 1806. godine, uz pomoć ruskih trupa, značajno proširio granice svoje zemlje zauzimajući Boku Kotorsku i krećući se ka Konavlima i Dubrovniku, pa se ovom Peterovom zapažanju da prigovoriti pomanjkanje razumijevanja, odnosno prihvatanje datih sadržaja na način na koji je on htio da ih shvati i predstavi sopstvenom jezičkom krugu. Da bi ovom putopisnom prilogu putovanje vjerovatno pomoglo u prevazilaženju određenih antagonizama na kojima povremeno počiva, potvrđuje i činjenica da pisac Crnogorcene opisuje ne kao vjernike, nego kao ,,izrazito sujevjerne“ ljude kod kojih ,,vještice imaju najveću ulogu“, s tim što pisati i čitati na maternjem jeziku zna ,,tek nekoliko ljudi“ u cijeloj zemlji, a i,,duhovnici su takođe neuki“. Opisujući potom položaj žena kao ,,sluškinja“ koje su obespravljene i koje su vjerovale da tako moraju da žive, pisac, pozivajući se na jedan zapis Monteskjea, da se ,,nivo obrazovanja jedne nacije treba procijeniti po odnosu muškarca prema svojoj bračnoj saputnici“, otkriva svoje viđenje ove zaostale sredine, gdje se Monteskjeovo ,,opažanje zaista ostvaruje“...

U ovom spisu ne izostaju ni svi oni pohvalni tonovi, pa se Crnogorci i ovdje prikazuju kao ,,ljubazni, gostoljubivi, zahvalni i odani datom obećanju“, a zahvaljujući terenu na kome žive ,,veoma brzi, sigurnog koraka, snažni i mišićavi“, a njihove pogranične čarke s austrijskom i turskom stranom opravdava terenom preko koga ima dosta prometa, naročito tokom ljeta, ali i za moralne prestupe traži izgovor u ,,nepouzdanom vaspitavanju i nedostatku obrazovanja“.

Pripovijest o Crnoj Gori završava opet u tonu naučne studije, baveći se podacima o crnogorskom uvozu i izvozu dobara i putevima koji vode od Kotora do Cetinja, preko sela Špiljara, preko Graba, Škaljara i Ljute kod Dobrote koji je smatrao najgorom i najstrmijom stazom, mada nijedna nije dovoljno odgovarala ,,vaspitanju i navikama civilizovanog čovjeka“, jer u toj ,,zemlji nedostaje svega“. Zaključuje se da pisac, iako se nije lično uvjerio u društvene i kulturne prilike koje su postojale u ovoj zemlji, nije mogao u potpunosti da uzmakne pred nekim predrasudama koje su bile duboko ukorijenjene u zapadnoj svijesti.

 ( Franc Peter 1789-1853 je bio botaničar i profesor, a službovao je u Splitu. Smatra se vrlo interesantnom ličnošću čije djelo treba uzeti u razmatranje kada su u pitanju njemačko-južnoslovenske književne i kulturne veze. Kod mnogih autora, Ebela i Ide Diringsfeld, pominje se ovaj naučnik i pisac, a i u Vukovoj prepisci se nalazi pismo od Petera u kome se obraća za savjete oko prevoda ,,Osmana“ od Gundulića. Franc Peter je bio član botaničkog društva u Regensburgu i iz te oblasti izdao je nekoliko značajnih djela: ,,Botanischer Wegweiser in der Gegend von Spalato in Dalmatien“, ,,Compendio geografico della Dalmazia, con un'appendice sul Montenero“. Up. ZoranKonstantinović, Deutsche Reisebeschreibungen über Serbien und Montenegro, Verlag R. Oldenbourg, München,1960, str. 82.)

Naš prilog baziran je na odbranjenom doktorskom radu i istraživanjima Prof. dr Ane Mijović-Minić iz 2021/2022 godine (,,Njemački putopisi o Crnoj Gori za vrijeme vladavine Petra II Petrovića Njegoša“).  (Ana Mijović-Minić rođena, 1978, Doboj, od septembra 2010. godine saradnik u nastavi na Filozofskom fakultetu u Nikšiću, gdje je 2013. odbranila magistarski rad na temu ,,Njemačka avangardna književnost i Risto Ratković“ pod mentorstvom prof. dr Slobodana Grubačića. Na Studijskom programu za njemački jezik i književnost radi kao saradnik na predmetima njemačka književnost I, II, III, IV, V, VI, njemačka književnost I - ekspresionizam, njemačka književnost II - Franc Kafka. Istražuje u oblasti njemačke književnosti, odnosa njemačke i crnogorske književnosti i kulture, a bavi se i književnim prevođenjem.)