Istorija

Dr Goran Sekulović

Kraj metafizike: Marks, Spengler, Hajdeger (VII)

Jan 29, 2022 2 Komentara

(15 riječi)

Karl Marks i Martin Hajdeger

Bit Marksovog novog, istinski ljudskog društva i mišljenja revolucije – cjelovito rodni, razotuđeni, slobodni, autentični, svestrano razvijeni čovjek kao biće prakse pokazuje se kao najbolja spona sa filozofijom Martina Hajdegera, bez obzira što Hajdegerove analize često idu u sasvim suprotnom pravcu. ‘’Približavajući se sve više Marxovom glavnom pitanju (u svojim kasnijim radovima) Heidegger se sve više razlikovao od njega u svojim odgovorima.’’ (Gajo Petrović: ‘’Odabrana dela’’, ’Nolit-Naprijed’’, Beograd-Zagreb, IV, str. 334). I Hajdeger i Marks govore o otuđenosti, tj. bezavičajnosti i neautentičnosti, na jednoj, i zavičajnosti i autentičnosti, na drugoj strani. I Marks i Hajdeger radikalno pristupaju ''ljudskom biću'' čovjeka, subjektivitetu, ljudskom svijetu i istoriji. I jedan i drugi pokušavaju da (pre)vrednuju cjelokupnu metafizičku tradiciju klasične filozofije, koja je počela još od antičke Grčke, dakle, duge više od dva milenijuma.

''...Ima mnogo sličnosti, kao i mnogo nesličnosti i opozicija između Heideggera i Marxa. Ali analiza ovih je smisaona samo zato što je kod obojice riječ o istom osnovnom problemu…Insistiranje na istom osnovnom pitanju nije zapreka da analiziramo razlike i opozicije u odgovorima koje nam daju dva mislioca…Raspravljati o Heideggerovom odnosu prema Marxu ne znači raspravljati o nekom izvanjskom odnosu između dva bitno nepovezana filozofa, niti to znači tražiti sličnosti između dva manja mislioca. To prije znači raspravljati o dva mislioca koji su se bavili fundamentalnim problemima suvremene misli. Raspravljati o Heideggeru i Marxu znači raspravljati o bitnom smislu suvremenog svijeta i o njegovoj mogućnosti da postane doista ljudski svijet.’’(Ibid,, str. 333 i 334).

Marksa i Hajdegera povezuje i manje-više slična sudbina ''vlastitih'', ''autentičnih'' ideja u njihovoj praktičnoj operacionalizaciji. I na ljevici i na desnici, naime, pojavili su se arhaični, nazadni, retrogradni, konzervativni, populistički i kontrarevolucionarni društveni tokovi. U dvadesetom vijeku pojavili su se i desničarski i ljevičarski terori i oni se istorijski i teorijski, na neki način, ''vezuju'' i sa Marksom i Hajdegerom, odnosno, dovode manje-više direktno, u određenu vezu sa pojedinim njihovim idejama.

Desnica, nacionalsocijalizam/fašizam/nacizam i Hajdeger, s jedne strane, te ljevica, socijalizam/komunizam/boljševizam/staljinizam i Marks, s druge strane, pojavljuju se kao kontroverzne, enigmatične i problematične pojave i debate sve do današnjih dana. Svi istorijski, biografski i naučni podaci pokazuju da se analiza ovih tema i odnosa mora shvatiti na vrlo respektabilan i odgovoran način. Zato Džef Kolins ukazuje na to ''da kako biografske činjenice, tako i filozofijske kritike Heideggerove politike valja uzeti ozbiljno. Postoji praktična politika koja to iziskuje – razni oblici 'konzervativne revolucije' i populizma nove desnice odskora su u velikoj mjeri na djelu u društvima zapadnog tipa, koja ne posjeduju neoborive brane protiv oživljenih neo-nacizama odnosno iskrsavajućih totalitarizama.'' (Jeff Collins: ‘’Heidegger i nacisti’’,’’Naklada Jesenski i Turk’’, Zagreb, 2001., str. 12).

Slično kao i Kolins, razmišlja i Reinhard Kuhnl: ''Problem fašizma nipošto se ni u visokorazvijenim zemljama ne može smatrati riješenim. Parlamentarno-pravnodržavno ustrojene industrijske države zapadnoga svijeta, koje žele u političkom oblikovanju volje zajamčiti demokraciju a izbjeći je u ostalim područjima privrede i društva, nesumnjivo još u sebi skrivaju mogućnost prijelaza na fašističke oblike vladavine. Još su uvijek prisutne društvenoekonomijske osnove iz kojih fašizam može nastati, i potpuno ovisi, s jedne strane, o konkretnoj situaciji interesa vladajuće klase, a o političkoj strategiji ljevice, s druge strane, može li mogućnost fašizma postati zbiljnost.'' (Reinhard Kuhnl: ''Oblici građanske vladavine Liberalizam – fašizam'', Izdavački centar ''Komunist'', Beograd, 1978., str. 196).

U smislu ovakvih analiza i ideja, u ovoj studiji pristupamo i Marksovom misaonom nasljeđu, tj. njegovom učenju o politici. Naime, uzimamo za ozbiljno njegove riječi da ''sve što zna(m) to je da nije(sam) marksista'', da socijalistička revolucija u Rusiji ne može uspjeti ako je ne prati i revolucija u razvijenim zapadno-evropskim zemljama, da njegov zadatak nije da piše ''recepte za kantine budućnosti'' iako ih je unatoč tome nekoliko i propisao, kao i riječi kritike upućenih određenim aspektima njegove teorije, osobito pojmu diktature proletarijata kao rodnom mjestu najvećeg broja deformacija i izopačenja humanističkih socijalističko-komunističkih načela. Marks je zamislio diktaturu proletarijata kao prelazni socijalistički stadij između kapitalizma i komunizma, a u praksi staljinizma i kasnijeg tzv. ''real-socijalizma'' on se oformljuje, postoji i ''razvija'' kao potpuno zasebna autoritarna, nedemokratska i totalitaristička društveno-ekonomska formacija. Sigurno je da su se ove i slične deformacije mogle pojaviti, prije svega, i kao praktična konsekvencija nekih Marksovih kontroverznih stavova, među kojima je i onaj o tome da je istorija sudija, a da je proletarijat izvršilac presude. To je omogućilo i iniciralo stvaranje beskrajnog prostora za birokratsko i kontrarevolucionarno vladanje i manipuliranje nad proletarijatom umjesto vlasti samog proletarijata.

Na kraju, ili na početku, Marksa i Hajdegera povezuju, osim pozitivne i u biti slične vrijednosne antropološke i humanističke ideje, takođe i negativne posljedice iz praktičnog života ''njihovih'' učenja, tj. autoritarne i totalitarističke društvene dominacije – otvoreni i brutalni teror u vrijeme nacizma i staljinizma, te prikrivena diktatura u realnom socijalizmu, s jedne strane, i prikriveni fašizam u liberalnoj demokratiji, prije svega pedesetih i šezdesetih godina dvadesetog vijeka, s druge strane. Susret Marksovih ideja i kasnijeg revolucionarnog socijalističkog, tzv. ''crvenog'' terora, s jedne strane, i Hajdegerovog  mišljenja sa fašističko-nacističkim, tzv. ''crnim'' terorom, s druge strane, otvorio je veliki broj pitanja i nedoumica. Kako je ''najinovativniji filozof 20. stoljeća stavio svoju misao u službu jednoga od njegovih najzloglasnijih političkih režima?'' (Ibid., str. 8). Kako se moglo desiti da se na Marksovu misao kao proizvod i izraz najboljih, najviših i najproduktivnijih ideja humaniteta i slobode evropskog prosvjetiteljstva, pozivaju društvene i političke snage koje su na apsolutno negativnim pozicijama upravo spram svih istorijskih vrijednosti tog istog prosvjetiteljstva?

Dakle, ’’postoje bar tri razloga da se pažljivo zajednički studiraju Heidegger i Marx...:’1. Nemoguće je shvatiti Heideggerovo mišljenje ne shvaćajući njegov odnos prema Marxu....Heidegger je postepeno došao do onog osnovnog problema koji je bio centralna Marxova preokupacija...2.Pažljivo proučavanje heideggerove filozofije i njenog odnosa prema Marxu možda je od bitnog značenja i za adekvatno shvaćanje Marxove misli...U 20. Stoljeću Heidegger je bio jedan od onih koji su se uhvatili u koštac s Marxovim glavnim problemom mnogo ozbiljnije nego mnogi vatreni ’marksisti’. Ali on je ujedno pokušao da misli o tom problemu u pravcima koji su ponekad bili direktno suprotni glavnim pravcima Marxovog mišljenja...3. Proučavanje odnosa između Heideggera i Marxa nije važno samo za razumijevanje Marxa i Heideggera, nego je od bitnog značenja za shvaćanje cijele suvremene filozofije..Osnovni je izbor za suvremenu filozofiju...ili Heidegger ili Marx... Suvremena filozofija, ako želi da bude na nivou svog vremena, mora odlučiti hoće li poći od Marxa ili od Heideggera (ili možda od obojice). Nije potrebno podsjećati: poći od ne znači ostati na polaznog tački, nego je napustiti. Ali svako ishodište ima svoj vlastiti skup dostižnih ciljeva.’’ (G. Petrović: ‘’Odabrana dela’’, ’Nolit-Naprijed’’, Beograd-Zagreb, IV, str. 315/316).