Istorija

Prof. dr Radovan Bakić, dugogodišnji srednjoškolski i univerzitetski profesor, ministar uređenja prostora u Vladi i poslanik u Skupštini Crne Gore, autor brojnih monografija i udžbenika

U OSNOVNOM I SREDNJEM ŠKOLSTVU VALJALO BI DATI VIŠE PROSTORA ZA IZUČAVANJE IDENTITETSKIH NAUKA I NAUČNO NASTAVNIH DISCIPLINA

Avg 05, 2021 4 Komentara

(15 riječi)

Potrebno je pronalaziti i primjenjivati adekvatna sredstva za podsticanje nataliteta i prirodnog priraštaja, smirivanje unutrašnjih migracija i obrazovanja stručnih profila za potrebe razvoja države. Bitno je obrazovanje, posebno žena u fertilnom periodu, kako bi se ostavilo bračnim parovima da planiraju svoje porodice, odnosno broj željene đece. Svijet kao cjelina i svaka država posebno definišu globalnu i konkretne varijante demografsko populacionog razvoja. Međunarodne mjere za prevazilaženje migrantske krize nijesu usmjerene prema uzrocima koji ih izazivaju, već prema posljedicama koje nastaju. Prostor je kompleksna kategorija, sinteza pedosfere, litosfere, hidrosfere, atmosfere, antroposfere, Kosmosa uopšte, sveopšti resurs i pogrešno ga je tumačiti samo kao određene njegove segmente, što se i dalje nenaučno i potpuno pogrešno čini. Država Crna Gora ima čime da se ponosi, ali i obavezu da promašaje ispravi i ne dozvoli njihova ponavljanja

(''Crnogorski Portal'' objavljuje seriju autorskih intervjua Gorana Sekulovića sa najistaknutijim crnogorskim stvaraocima o trajno aktuelnim identitetskim pitanjima koji su objavljeni u listu ‘’Prosvjetni rad’’ u periodu od 2012. do 2016. godine. Prof. dr Radovan Bakić je u međuvremenu nažalost preminuo)  

 

 

 

BIO-BIBLIOGRAFIJA

Prof. dr Radovan Bakić je rođen 13.11. 1935. godine u Zabrđu, opština Andrijevica. Osnovnu školu završio je u rodnom selu, Nižu gimnaziju u Andrijevici, Učiteljsku školu u Beranama, Višu pedagošku školu Odsjek za istoriju i geografiju na Cetinju, Prirodno matematički fakultet Odsjek za geografiju u Skoplju, magistrirao je 1970. i doktorirao geografske nauke na Prirodno matematičkom fakultetu u Beogradu 1973. godine. Od 1963. do 1970. godine bio je profesor geografije u Ekonomskoj školi u Prištini, od 1970. do 1974. godine viši saradnik u Pokrajinskom zavodu za urbanizam i projektovanje u Prištini, od 1974. do 1979. godine docent na Prirodno matematičkom fakultetu Odsjek za geograifju u Prištini za predmete Društvena geografija i Demografija (na Ekonomskom fakultetu u Prištini predavao predmet Ekonomska demografija), od 1979. do 1989. godine pomoćnik republičkog sekretara za urbanizam i građevinarstvo Crne Gore, kada je sa jednom trećinom radnog vremena u zvanju vanrednog profesora na Filozofskom fakultetu Odsjek za istoriju i geografiju držao nastavu iz predmeta Geografija Jugoslavije i Prostorno planiranje, od 1989. do 1994. godine bio je redovni profesor na Filozofskom fakultetu, Odsjek istorija geografija za iste predmete, od 1994. do 2000. godine ministar uređenja prostora i član Vlade Crne Gore, a od 2000. do 2001. godine poslanik u Skupštini Crne Gore, za koje je vrijeme sa jednom trećinom radnog vremena bio redovni profesor na Filozofskom fakultetu u Nikšiću za predmet Geografija Jugoslavije i Prostorno planiranje.

Član je Odbora za demografska istraživanja, Odbora za geografiju i geologiju, Odbora za etnologiju, a bio je član Odbora za životnu sredinu Crnogorske akademije nauka i umjetnosti. Bio je član Savjeta za pripremu Enciklopedije Crne Gore, član Uređivačkog odbora Enciklopedije i urednik za geografiju i meteorologiju. Bio je član i predśednik više organizacionih i počasnih odbora i naučnih skupova, član ekspertskog tima savezne vlade za prevođenje voda Tare u Moraču, direktor projekta Ujedinjenih nacija „Prostorni plan Republike i generalnih planova gradskih naselja Crne Gore”, član Koordinacionog odbora za izgradnju autoputeva u Crnoj Gori i član Koordinacionog odbora za izgradnju hidroenergetskih objekata u Crnoj Gori. Član je redakcije Godišnjaka Društva geografa Crne Gore.

U ulozi predśednika Savjeta za uređenje prostora Crne Gore učestvovao je u stručnoj ocjeni sljedećih prostorno-planskih dokumenata: Prostornog plana područja posebne namjene Bjelasice i Komova, Prostornog plana za položaj koridora autoputa Bar–Boljare, Prostornog plana za položaj koridora dalekovoda 400 KW Crnogorsko primorje–Pljevlja, Prostorno urbanističkih planova: Tivta, Andrijevice, Mojkovca, Pljevalja i Bijelog Polja, Prostornog plana opštine Danilovgrad, Generalnog urbanističkog plana Danilovgrada, i 13 državnih studija lokacije u zoni Morskog dobra (sektori: Rose, Arsenal, Bigova, Žanjice, Arza, Milište i Mamula, Sveti Marko, Krašići, Čanj, Sutomore, Ratac – Zeleni pojas, Stari grad Ulcinj, Rt Đerane – Port Milena, dio Velike plaže, Trašte).

Bio je član timova za izradu programa Integralnog razvoja Bjelasice i Komova, te i Durmitorskog područja.

Bio je preśjednik žirija za Decembarsku nagradu Podgorice 1996, član žirija za „17 – julsku nagradu” Andrijevice za 1996. godinu, član žirija za izbor lokacije mosta u zoni Verige, član žirija za izbor urbanističkog rješenja za jalovište u Mojkovcu.

Bio je predśednik Savjeta za zaštitu životne sredine Crne Gore i član Saveznog savjeta za čovjekovu sredinu.

Bio je član Nacionalnog komiteta geografa Jugoslavije, predśednik predśedništva Društva geografa Crne Gore i član Predśedništva Društva urbanista Crne Gore.

Bio je član predśedništva SSRN Crne Gore, predśednik Upravnog odbora Republičkog zavoda za urbanizam i projektovanje u Podgorici i član Naučnog savjeta nacionalnog parka „Biogradska gora”. Takođe, bio je član Savjeta Građevinskog fakulteta u Podgorici i član Upravnog odbora Regionalnog vodovoda „Crnogorsko primorje” u Budvi, predśednik Savjeta za uređenje prostora i seizmičke rizike Crne Gore. Bio je urednik za više objavljenih knjiga drugih autora. Recenzirao je više objavljenih naučnih publikacija i radova.

Na postdiplomskim studijama na programu za prostorno planiranje predavao je predmete: Naselja u prostornom planiranju i Metodologija izrade prostornih planova, a na doktorskim studijama predmet Specifičnosti prostornog planiranja u Crnoj Gori. Na Arhitektonskom fakultetu u Podgorici držao je nastavu iz predmeta Planiranje seoskih naselja, a dvije školske godine predavao je Saobraćajnu geografiju na Fakultetu za pomorstvo u Kotoru.

Dobitnik je Ordena rada sa zlatnim vijencem, Zlatne plakete Ministarstva za elementarne nepogode Vlade Republike Italije, „17-ojulske nagrade” SO Andrijevica 1996. godine, Priznanja PMF – a u Prištini sa śedištem u Kosovskoj Mitrovici, za sveukupne stručne i pedagoške rezultate, obezbeđivanje naučno nastavnog podmlatka kao i za zasluge za razvoj, napredak i međunarodnu afirmaciju Univerziteta i Prirodno matematičkog fakulteta u Kososkoj Mitrovici, Srebrne plakete za zaštitu životne sredine i više plaketa i zahvalnica. Govori ruski jezik. U kulturološkom smislu je pravoslavni, a po nacionalnosti je Crnogorac.

Ima licencu odgovornog prostornog planera.

Naučni opus prof. Bakića čini bogata bibliografija prevashodno posvećena stanovništvu, naseljima i prostornom i urbanističkom planiranju. Dao je značajan doprinos razvoju prostornog planiranja u Crnoj Gori i podizanju kadrova iz ove oblasti. Postavio je teoriju o razvojnim tipovima stanovništva, afirmisao značaj geografskih i demografskih istraživanja u funkciji prostornog planiranja i prvi je uveo komleksno sagledavanje položaja u prostoru za potrebu razvoja, kao što su: koordinatne, fizičke, sobraćajne, istorijske, kulturološke i geopolitičke komponente.

U raznim časopisima objavio je 126 radova, prikazao je 19 knjiga drugih autora, napisao 109 enciklopedijskih jedinica i dao 17 intervjua.

Prof. Bakić napisao je i za potrebe izrade regionalnih prostornih planova studije o stanovništvu Kosova, Kosovskog Pomoravlja i Metohije, kao i dva elaborata za potrebe državnog razgraničenja sa Hrvatskom.

Bio je rukovodilac izrade Populacionih aspekata u sklopu Projekta Vlade Crne Gore „Crna Gora u XXI stoljeću u eri kompetitivnosti” koji je realizovala CANU, Knjiga 73, sveska 6 – Demografska kretanja.

Monografije

1. Poruke o uređenju prostora koje obavezuju, 2. Specifična iskustva Crne Gore u planiranju prostora, 3. Demografski razvitak Sjeverne Crne Gore, 4. Gornje Polimlje: priroda, stanovništvo i naselja, 5. Promjene u razmještaju stanovništva SAP Kosova.

Udžbenička literatura

1. Prostorno planiranje, 2. Pogledi na probleme rasta stanovništva, 3. Prostorno planiranje – prošireno i dopunjeno izdanje, 4. Slovo o prostoru, 5. Geografija Crne Gore, knj. I (koautor), 6. Poruke o uređenju prostora koje obavezuju, 7. Moja otadžbina (koautor), 8. Ogledi o prostoru i stanovništvu Crne Gore, 9. Pomorska geografija (koautor), 10. Demogeografija, 11. Naselja u prostoru (koautor), 12. Stanovništvo Crne Gore u drugoj polovini XX vijeka (koautor), 13. Ogledi iz demografije, 14. Položaj u prostoru kao faktor razvoja, 15. Promjene u prostornom razmještaju stanovništa Crne Gore u toku druge polovine XX i prve decenije XXI vijeka, 16. Bakići – vasojevićko bratstvo iz Zabrđa, 17. Memorandum bez etničke podloge, 18. Opština Andrijevica – transformacije, uređenje i upravljanje prostorom (u rukopisu), 19. Pouke i poruke iz mog života (u rukopisu).

Posebno značajni radovi

1. Demografska tranzicija ili razvojni tipovi stanovništva, 2. Neki faktori smirivanja rasta stanovništva svijeta, 3. Geopolitički položaj Crne Gore u Njegoševo vrijeme (Enciklopedija Njegoš), 4. Politički položaj Crne Gore sa posebnim osvrtom na Vasojeviće u doba dinastije Petrović-Njegoš, 5. Prostorne konstante u funkciji uređenja i upravljanja prostorom.

 

 

Sa prof. dr Radovanom Bakićem, istaknutim crnogorskim demografom, licenciranim odgovornim prostornim planerom, ekspertom UNDP-a za prostorno planiranje, razgovarali smo povodom 80 godina života i 50 godina naučnog rada. Osnovna naučna preokupacija prof. Bakića je stanovništvo, odnosno ljudske zajednice u prostoru i njihovi međusobni uticaji. Za geografiju prof. Bakić naglašava da mnogi zaboravljaju da je ona „identitetska nauka”.

Niske stope nataliteta,a stope mortaliteta rastu

Početkom 21. vijeka u demografskom razvitku Crne Gore djeluju neke duboke tendencije negativnog karaktera. O čemu je riječ?

Bakić: Prvo, niske stope nataliteta (ispod 12 promila – 12 živorođenih na 1.000 stanovnika) i prirodnog priraštaja (oko dva promila) koje se približavaju stagnantnoj stopi (oko nula promila) i negativnom priraštaju (ispod nule).

Drugo, stope mortaliteta rastu. Sada su oko 10 promila. Najnoviji podaci ukazuju da je od I do IX mjeseca u 2015. godini čak više umrlo nego što je bilo živorođenih u sljedećim opštinama: Andrijevica -3, Bijelo Polje -2, Cetinje -36, Danilovgrad -32, Gusinje -9, Kolašin -41, Mojkovac -29, Nikšić -31, Petnjica -19, Pljevlja -185, Plužine -17, Šavnik -15 i Žabljak -19 lica. Dakle, negativan prirodni priraštaj imalo je 13, a pozitivan 10 opština. „Skor” za zemlju, odnosno Crnu Goru u cjelini je pozitivan za 821 lice.

Izrazito starenje demografskog stabla sa prijetnjom da se uruši

Koji su još negativni pokazatelji?

Bakić: Posebno zabrinjava izrazito starenje demografskog stabla sa prijetnjom da se uruši. Naime, staro stanovništvo (60 i više godina) 2015. godine učestvuje sa 20, 8 odsto. U najvećem dijelu opština je iznad 25 odsto, dok je u selima dubokog zaleđa, u kraškim predjelima Središnje regije i brdsko planinskoj zoni śeverne i śeveroistočne regije preko 50 odsto.

Godine 1948. Crna Gora nije imala ni jedno selo bez stalnih stanovnika, a 2003. g. 29 i 2011. g. 38 sela. Do 25 stanovnika Crna Gora je 1948. g. imala samo sedam sela, a 2003. g. 260. Do 100 stanovnika 1948. g. je bilo 212, a 2003. g. 659 (54.5 odsto) sela.

Svakako treba podvući da je od 2003. do 2011. g. broj stanovnika Crne Gore opao sa 620.145 na 620.029 ili za 116 stalnih stanovnika. Po regionima to izgleda ovako: 2003. g. – śeverni za 15,7 odsto, śeveroistočni za 5,1 odsto, središnji povećanje za 15 odsto, primorski povećanje za 1,9 odsto.

Najviše se doseljava u Podgoricu

Prisutan je i problem unutrašnjih migracija i seljenja stanovništva u veće gradove. Kako se ovaj negativan proces izražava?

Bakić: U unutrašnjim migracijama po posljednjim podacima za period od januara do oktobra 2011. g. učestvovalo je 3.583 lica. Pozitivan saldo imaju sedam opština: Bar, Budva, Danilovgrad, Gusinje, Kotor, Podgorica, Tivat. Ostale opštine negativan saldo. Najviše se doselilo u Podgoricu 789, Bar 201, Budvu 166 i Tivat 68 lica. Najviše se odselilo iz Bijelog Polja 313, Berana 182, Nikšića 137, Pljevalja 112, Cetinja 83, Rožaja 76, Mojkovca 66, Kolašina 54, itd.

U gradovima Crne Gore sa 21, 6 odsto u 1948. učešće broja stanovnika poraslo je na 61,9 odsto u 2011. g. Po regijama podaci su sljedeći: śeverni sa 11,2 odsto na 48,8 odsto, śeveroistočni sa 13,7 odsto na 35 odsto, središnji sa 22, 7 odsto na 77 odsto i primorski sa 30, 6 odsto na 65,6 odsto.

Promjene u obrazovnoj strukturi najpovoljnije

Prof. Bakiću, primjetne su veoma pozitivne tendencije promjena u obrazovnoj strukturi, zar ne?

Bakić: Da, promjene u obrazovnoj strukturi bile su najpovoljnije. Od 1981. g. broj nepismenih starih 10 i više godina opao je sa 9.4 odsto na 1.5 odsto u 2011. godini. Po većim starosnim grupama opadanje je bilo sljedeće: grupe 10–19 godina od 1,2 odsto u 1981. g. do 0,8 odsto u 2011. g., grupe 20–34 godina od 1, 3 do 0, 7, grupe od 35 do 64 godina od 11,1 do 0,7, i grupe preko 65 godina od 45,9 do 6,1 odsto.

Crna Gora ima potrebu za strategijom demografsko populacione politike

Da li Crna Gora vodi posebnu demografsko-populacionu politiku?

Bakić: Crna Gora ne vodi posebnu demografsko-populacionu politiku, ali pojedine varijante sprovodi preko prostornog plana Crne Gore i prostornih planova opština.

Prema demografsko-populacionom stanju, problemima koji postoje i procesima koji djeluju, Crna Gora ima potrebu za strategijom demografsko-populacione politike, posebno za primjene varijanti: pronatalističke, redistributivne i kvalitetne, posebno profesionalne strukture zaposlenih. Pronatalistička politika ima za cilj podsticanje rađanja i povećanja prirodnog priraštaja. Glavni cilj redistributivne politke je smirivanje unutrašnjih migracija i obezbjeđivanje što ravnomjernijeg regionalnog razmještaja stanovništva kako bi se obezbijedilo da svi prostori države budu živi prostori, da je ruralni prostor naseljen, jer je to interes odbrane zemlje.

Cilj kvalitetne politike je, uz ostalo, bolja profesionalna struktura zaposlenih, jer su u tom segmentu prisutni problemi posebno u oblasti usklađenosti razvoja školskog sistema sa potrebama tržišta rada.

Za svaku varijantu primjenjivala bi se adekvatna sredstva za podsticanje nataliteta i prirodnog priraštaja, smirivanje unutrašnjih migracija i obrazovanja stručnih profila za potrebe razvoja države, a u skladu sa prioritetima njenog razvoja.

Crna Gora nema potrebu za ograničavanjem rasta svog stanovništva

Znači li to da Crna Gora nema potrebu za ograničavanjem rasta svog stanovništva?

Bakić: Znači. Crna Gora raspolaže sa prostornim resursima koji obezbjeđuju uslove da u njoj može da živi mnogo veći broj stanovnika i to po standardima razvijenih zemalja svijeta, s tim da se resursi racionalno koriste i olako ne „troše”.

Reforma srednjeg obrazovanja treba ići od izbora profila srednjih škola, nastavnih planova i kvalitetne vertikalne povezanosti od osnovnog preko srednjeg do visokog obrazovanja

Kakvo je Vaše mišljenje o usklađenosti razvoja školstva u Crnoj Gori sa potrebama tržišta rada?

Bakić: To pitanje je uvijek aktuelno, pa i u Crnoj Gori. Promjene kod prioriteta razvoja često se javljaju kako zbog otkrivanja novih resursa, napretka tehničko-tehnološkog razvoja, pojave novih zanimanja, tako i zbog promjena geopolitičkih odnosa. Na drugoj strani promjene u školskom sistemu ne mogu biti nagle i skokovite. Njih uvijek prate „porođajni bolovi”. Evo, sada se lome koplja oko primjene Bolonjske deklaracije na našem državnom i privatnim univerziteima. Dobro je što je urađena analiza o njenoj primjeni kod nas i što se na osnovu nje raspravlja o negativnim i pozitivnim aspektima. Inače, mišljenja sam da smo u taj proces ušli nepripremljeno, posebno sa aspekta prostornih uslova, raspolaganja očiglednih sredstava, informatičke osnove, pa i pripremljenosti naučnog osoblja. Tim pitanjima su sada zaokupljene sve strukture na univerzitetima, nadležnim ministarstvima, pa čak i Vlada i vjerujem da će se osmisliti adekvatan model reforme visokog školstva.

Uporedo sa tim nužno je raditi i na reformi srednjeg obrazovanja i to ne parcijalnim izmjenama programskih sadržaja, već od izbora profila srednjih škola, nastavnih planova i kvalitetne vertikalne povezanosti od osnovnog preko srednjeg do visokog obrazovanja. Osnovno obrazovanje, po meni, je dobro utemeljeno, ali ga je nužno osloboditi nepotrebnih sadržaja i ponavljanja sadržaja. Kod prva dva nivoa – osnovnog i srednjeg, valjalo bi dati više prostora za izučavanje identitetskih nauka i naučno nastavnih disciplina.

Svi vodeći demografi se slažu da je porast broja stanovnika svijeta zabrinjavajući

Sa stanovišta rapidnog povećanja i migracionih kretanja svjetskog stanovništva posljednjih decenija, da li se mogu nazrijeti neke bitne tendencije čak i povodom najnovije tzv. migrantske krize? Zar povećanje stanovništva u nerazvijenijim djelovima Svijeta, ne vrši pritisak na razvijene zemlje čak i da nema ratnih tragedija, a uz njih pogotovo?

Bakić: 2011. g. živjelo je u svijetu blizu sedam milijardi (šest milijardi i 974 miliona). Po kontinentima to izgleda ovako: Evropa 739 miliona, Azija četiri milijarde i 207 miliona, Afrika jedna milijarda i 46 miliona, Śeverna Amerika 348 miliona, Latinska Amerika 597 miliona i Australija sa Okeanijom 37 miliona. Od 1993. do 2011. g. prośečno godišnje stanovništvo svijeta se povećavalo po 77.9 miliona, što znači da povećanje ukupno iznosi jednu milijardu i 402 miliona.

Procjenjuje se da će 2020. godine u Svijetu živjeti preko sedam milijardi i 720 miliona stanovnika. Najbrže se uvećava stanovništvo Azije, Afrike i Latinske Amerike, a u Evropi opada, odnosno, brže se uvećava stanovništvo nerazvijenih, a stagnira i opada broj stanovnika razvijenih djelova Svijeta. Uvećava se broj gradova sa milionskim stanovništvom – 25 je gradova sa više od 10 miliona stanovnika.

Već duže su izražena migraciona kretanja između kontinenata, između država i unutar kontinenata i unutar država. Ove godine ona je kulminirala izbjegličkom krizom iz ratom zahvaćenih država (izbjeglice) i iz ekonomski nerazvijenih država u razvijene države (ekonomski migranti).

Svijet ispoljava solidarnost prema izbjeglicama i pokušava da ograniči doseljavanje ekonomskih migranata. Začuđuju samo međunarodne mjere koje se u tom pravcu sprovode, jer međunarodne mjere za prevazilaženje migrantske krize nijesu usmjerene prema uzrocima koji ih izazivaju, već prema posljedicama koje nastaju.

O ubrzanom povećanju broja stanovnika na Zemlji i krajnjim mogućnostima naseljenosti na Zemlji, odavno se raspravlja, posebno od sredine 15. a naročito od kraja 18. vijeka. Prve teorije upozoravale su da su krajnje mogućnosti naseljenosti na Zemlji četiri milijarde (Azija je 2011. godine imala četiri milijarde i 200 miliona), pa na osam miljardi (koliko će biti oko 2022. godine), pa do 16 milijardi. Pri tome među naučnicima i političarima nastale su dvije grupe teorija: a) pesimističke, i b) optimističke.

Ipak, svi vodeći demografi se slažu da je porast broja stanovnika svijeta zabrinjavajući i da svijet kao cjelina i svaka država posebno treba da definišu globalnu i konkretne varijante demografsko populacione politike koje proizilaze iz konkretno prisutnih demografsko populacionih procesa i tendencija. Izbor mora polaziti od prirodnih, društvenih, tehnoloških, zdravstvenih i drugih mogućnosti, ali i obrazovanja, posebno žena u fertilnom periodu, kako bi se ostavilo bračnim parovima da planiraju svoje porodice, odnosno broj željene đece.

Nema racionalne namjene i upravljanja prostorom, ukoliko se ne oslanjaju na seizmička, geološka, morfološka, hidrološka, atmosferska i antropogeografska znanja

Koliko se u javnosti nepravilno i redukovano shvata prostor i upravljanje prostorom?

Bakić: Prostor je kompleksna kategorija, sinteza pedosfere, litosfere, hidrosfere, atmosfere, antroposfere, Kosmosa uopšte. Raspolaže svim prirodnim i antropogenim resursima i predodređuje planske namjene površina. Zato je on sveopšti resurs i pogrešno ga je tumačiti samo kao određene njegove segmente, što se i dalje nenaučno i potpuno pogrešno čini.Pokazalo se da nema racionalne namjene i upravljanja prostorom, ukoliko se ne oslanjaju na seizmička, geološka, morfološka, hidrološka, atmosferska i antropogeografska znanja i pravce i tendencije koji djeluju u okviru konkretnih prostornih jedinica. Ako se tako ne radi (a često radi) planovi su nepouzdana osnova za uređenje i upravljanje prostorom.

Kroz svoje bivstvovanje na Zemlji čovjek i ljudske zajednice, oduvijek su uspostavljale određene odnose prema korišćenju prostora, više i kvalitetnije što se približavamo sadašnjosti. Najveći interesi odigravali su se naročito: od prvog nastanka gradova, pojave Velikih geografskih otkrića, začetka, a naročito eksplozivne faze industrijalizacije (u svakoj zemlji odvijala se u različito istorijsko vrijeme, a eksplodirala tokom druge polovine 19., u toku 20. i nastavilo se u prve dvije decenije 21. vijeka), i razvoja tercijarnih i kvartarnih djelatnosti u gradovima. Upravljanje i uređenje prostora prošlo je kroz dvije faze: laičku i plansku. Prva je trajala milenijuma i vjekovima, a planska mnogo kraće, uglavnom od utemeljenja gradova i traje u ovovremenosti. Svaka faza ostavila je iza sebe pozitivne i negativne rezultate u vidu remek djela urbanističkog ostvarivanja i arhitektonskih kreacija od neprocjenjive i neprolazne civilizacijske vrijednosti, ali i primjera stihije, haosa, naracionalne „potrošnje” prostora i teških ekoloških konflikata sa nepredvidljivim posljedicama u genetici živog svijeta, posebno po čovjeka i njegove zajednice.

Od predškolskih, školskih, akademskih znanja do stvaranja opšte svijesti o odgovornosti za korišćenje, uređenje i upravljanje prostorom

Koliko sfera obrazovanja i nauke može doprinijeti jačanju svijesti o potrebi što primjerenijeg, kvalitetnijeg i odgovornijeg pristupa i odnosa prema upravljanju i uređenju prostora?

Bakić: Poučeni i pozitivnim i negativnim rezultatima sve se više uspostavlja zajednička i pojedinačna strategija upravljanja prostorom, primjenom zajedničkih kriterijuma i standarda, ali i pojedinačnih metodoloških principa i ciljeva čiji su ciljevi zaustavljanje i eliminisanje nastalih konflikata i uspostavljanje metodologija, strategija, planova, administrativnih mjera, kao i razvijanjem javnog djelovanja sa uključivanjem javnih sredstava informacija i razvojem ekološke svijesti o odgovornosti prema prostoru od predškolskih, školskih, akademskih znanja do stvaranja opšte svijesti o odgovornosti za korišćenje, uređenje i upravljanje prostorom. Tom problematikom bave se i specifične institucije i specijalistički kadrovi, o čemu svjedoče brojni primjeri odgovornog odnosa i odgovornog ponašanja, pa i uvođenja zakonske odgovornosti.

Pri Ujedinjenim nacijama uspostavljene su visoko osposobljene asocijacije i institucije, a to se čini i u okviru država. Treba li podśetiti samo na sprovođenje globalizacije, rješavanje klimatskih promjena, upravljanjem seizmičkim rizicima, vodama, zemljištem, vazduhom, potrošnji goriva, korišćenju solarne energije i slično. Ono što je upozoravajuće, to je da se profiterski odnosimo, i naročito da djelujemo posljedično i da dugo prepuštamo i tolerišemo djelovanje uzroka koji ih izazivaju. Međutim, društveno i državno djelovanje mora biti organizovano, kontinuirano, javno, sistematsko, zasnovano na naučnim, obrazovnim i stručnim dostignućima i transparentno.

Prvi urbanistički planovi rađeni su u primorju i to pod uticajem Grka, a kasnije pod uticajem antičkog Rima

Kakva su crnogorska iskustva na ovom planu?

Bakić: Slični tokovi odvijali su se i u Crnoj Gori. Prvo se razvilo urbanističko, pa prostorno planiranje. Prvi urbanistički planovi rađeni su u primorju i to pod uticajem Grka, a kasnije pod uticajem antičkog Rima. Prvi grčki gradovi bili su trgovačke kolonije, a rimski vojnička utvrđenja i upravni centri. Poznato je da su imali trgove, najveći u centru prema kome su se slivale pravougaone i uske ulice sa malih trgova. Planske skice iz antičkog perioda ukazuju na osmišljeni koncept u formi običnih skica. Oko glavnog trga bili su locirani upravni, kulturni i vjerski objekti i to se sreta u primorju, zatim, Duklji, Medunu, Nikšiću, „Municipijumu S” kraj Pljevalja.

Prvi prostorni planovi bili su regionalnog karaktera. I njihovi autori opet su bili stranci, uglavnom eksperti Ujedinjenih nacija (UN). Tako je i od 1967. do 1969. godine urađen Regionalni prostorni plan „Južni Jadran”, a od 1969. do 1971. godine Regionalni prostorni plan Śeverne Crne Gore. Kreatori ovih planova bili su Adolf Ciborovski (Poljska), Kloc Sojer (Francuska), Tadeuš Mihelak i Stanislav Furman (Poljska), Benoa Lestjen (Francuska), Paolo Radonja (Italija), Štefan Dreger (Njemačka).

Poslije katastrofalnog zemljotresa 15. aprila 1979. godine tehničku pomoć pružile su asocijacije UN- a i njihovi eksperti, kada su osamdesetih godina 20. vijeka realizovani projekti: Prostorni plan Republike i generalni urbanistički planovi gradskih centara Crne Gore, Međunarodni konsultativni odbor za pitanja obnove i izgradnje postradalog područja, i Izgradnja u seizmičkim uslovima Balkana.

Kroz ova tri projekta ostvareni su veliki doprinosi: Uspostavljena je metodologija aseizmičkog urbanističkog i prostornog planiranja, Metodologija integralnog planiranja, i Metodologija ekološkog planiranja.

Uznapredovale domaće institucije i domaći stručnjaci za izradu pouzdanih prostornih planova

Kakvo je savremeno stanje u oblasti urbanog i prostornog planiranja i upravljanja u zemlji?

Bakić: Posljednjih godina došlo je do napretka i u oblasti zakonodavne sfere (donijeto je više zakona posebno Zakona o planiranju i izgradnji objekata), zatim institucionalnoj oblasti (osnovani su državni i lokalni organi vlasti, Republički zavod za urbanizam i projektovanje, drugi zavodi i lokalne institucije planiranja). Donijeti su prostorni planovi za Crnu Goru (1986. g.) za četiri nacionalna parka: Biogradsku goru, Lovćen, Durmitor i Skadarsko jezero, prostorni plan za morsko dobro, za područje Bjelasice i Komova, za koridore Jadransko – jonskog autoputa, autoputa Bar-Boljare, akumulacija na Morači, morsko-kontinentalnog koridora za dalekovod, Durmitorsko područje i više prostornih, a zatim i prostorno-urbanističkih planova, a rade se iza NP „Prokletije”, obalsko područje i više prostorno-urbanističkih planova, državnih i lokalnih studija lokacija i slično.

Uz pomoć međunarodnih eksperata (u novije vrijeme Štefana Dregera – Njemačka) u metodologiji izrade prostornih i prostorno-urbanističkih planova uznapredovale su domaće institucije i domaći stručnjaci za izradu pouzdanih prostornih planova.

Za objekte od javnog interesa nema popuštanja

Đe se sve koriste dokumenta i studije o prostornom planiranju i upravljanju?

Bakić: Primjena dostignutog nivoa prostornog planiranja koristi se kod izgradnje najnovijih investicionih objekata (ulažu i strani investitori), a preko urbanističko-tehničkih uslova postavljaju se specifični standardi i kriterijumi preventivnog karaktera. U tome, svakako ne treba pretjerivati kako u tim uslovima, tako i u pogledu kapaciteta.

Za objekte od javnog interesa nema popuštanja, ali kod smještajnih kapaciteta potrebno je ispoljavati više fleksibilnosti, jer o punjenju kapaciteta brigu treba prepustiti investitorima. U toj sferi naši uslovi treba da su strogi, posebno kod ispunjavanja: seizmičkih uslova, ekoloških zahtjeva, primjene tradicije, ugradnji domaćih materijala, funkcionisanja saobraćaja, izgradnje parkirališta, očuvanja domicilnog pejzaža, uvažavanja obalske linije, vezama sa suśednim objektima i slično.

Najvažnije je da se u svim prostornim planovima država Crna Gora tretira kao otvoreni prostorni sistem

 S obzirom na izuzetan značaj prostora te da je kao resurs faktički najvažniji za svaku državu i njenu nezavisnu i produktivno-razvojnu poziciju i funkciju, kako ocjenjujete rezultate koje je Crna Gora postigla u ovoj sferi?

Bakić: Najvažnije je da je u svim prostornim planovima država Crna Gora tretirana kao otvoreni prostorni sistem, a da će se prioriteti određivati prema konkretnim geopolitičkim prioritetima (planovi iz 1986, 1997. i 2008. g.).

Odnos prema korišćenju, namjeni, valorizaciji i upravljanju mora biti krajnje suptilan i racionalan, jer su njegove vrijednosti specifične i izuzetne. Na državnom nivou treba da bude sve više strateško planiranje, a na lokalnom nivou mnogo konkretnije i nadasve kreativno. Najvrednija urbana i arhitektonska ostvarenja iz ranijih vremena nužno je revitalizovati, rekonstruisati i valorizovati, a nove stvarati u duhu savremene funkcionalnosti, fizionomije, sa najmanje seizmičkog rizika od dejstava seizmičkog hazarda, od ekološki zdravih materijala i uz korišćenje solarne i drugih obnovljivih izvora energije.

Detaljne urbanističke planove, urbanističke projekte, državne i lokalne studije lokacije treba raditi za manje prostore, kako bi se realizovali na najracionalniji način i prepoznatljivo prema njihovim specifičnim osobinama prostora. U posljednje vrijeme (oko dvije i po decenije) o ovome se mnogo vodi računa i sa tom praksom treba nastaviti.

Donešeni planovi i usvojene strategije, solidna su i pouzdana osnova da se izbjegnu propusti i ostvari kvalitetno upravljanje prostorom Crne Gore. Takav pristup ostvaruje se preko primjene koordinacije i korelacije svih nivoa državnih i lokalnih prostornih planova. Uspostavljeni temelji su pouzdani i na njima treba vršiti dalju nadgradnju. Na kraju želim naglasiti da sva ostvarenja na i u prostoru govore sa kakvim su znanjima raspolagale generacije neimara, kakve su im bile kreativne vizije, kakvim su se oruđima koristili, kako su iskoristili prepoznatljivost, čije se civilizacijske uticaje prihvatali i kakva su ostvarenja ostavili iza sebe. Država Crna Gora ima čime da se ponosi, ali i obavezu da promašaje ispravi i ne dozvoli njihova ponavljanja.

 

U srednjem vijeku mletački uticaj, a u ranom novom vijeku tursko orijentalni uticaj

U ranom i razvijenom srednjem vijeku crnogorski gradovi razvijani su pod mletačkim uticajem, a u ranom novom vijeku pod tursko orijentalnim uticajem (Taslidža, Trgovište, Akovo, Berane, Plav, Gusinje, Kolašin).

Prvi autori urbanističkih planova savremenijih vizura rađeni su, takođe, od strane stranih stručnjaka: Dragiša Milutinović (Danilovgrad 1871. g.) i Josip Slade Šilović (Nikšić, Cetinje, razni putevi, objekti).

 

Epohe o čijem broju stanovnika ne znamo gotovo ništa

U istorijskom hodu ljudske populacije prohujale su epohe o čijem broju stanovnika ne znamo gotovo ništa. Geografski vidici prvih civilizovanih naroda starog istoka: Egipćana, Vavilonaca, Indusa, Kineza i drugih protezali su se uglavnom do granica njihovih država, uz najoskudnije poznavanje najbližih susjeda i jedino su smjeli pomorci Feničani i Kartaginjani plovili dalje od svojih obala i o svojim otkrićima obavještavali tadašnju javnost. Tek sa stupanjem Grka i Rimljana na svjetsku istorijsku pozornicu, a naročito Arabljana, Normana i Mongola u srednjem vijeku i Portugalaca, Španaca, Holanđana, Engleza i Rusa u novom vijeku, granice poznatog svijeta razmicane su fantastičnom brzinom i samo nas vijek dijeli od kad je čovjek prvi put zakoračio na oba zemljina pola (Piri 6. aprila 1909. godine na sjeverni i Amudzen 14. decembra 1911. godine na Južni pol).

U većini oblasti Novog svijeta Evropljani su zatekli domoroce. Osvajanje i kolonizacija odvijali su se ubijanjem domorodaca i njihovim zbijanjem u rezervate. Prve procjene za 1650. godinu ukazuju da je u Svijetu živjelo 550 miliona stanovnika. U 1800. g. Svijet je imao oko 912 miliona a 1900. g. milijardu i 590 miliona, dok ih je 1950 g. bilo dvije milijarde i 59 miliona stanovnika. Već 1993. godine u svijetu je živjelo čak 5 milijardi i 572 miliona, od čega u Evropi 799 miliona, Aziji 3 milijarde i 210 miliona, Africi 702 miliona, Angloamerici 287 miliona, Latinskoj Americi 447 miliona i Australiji sa Okeanijom 28 miliona.