II tom 

Uvodne napomene (VIII)

            U skladu sa prethodno rečenim lapidarno se crnogorska filozofija može objasniti Njegoševom mišlju „Neka bude što biti ne može“. U prvom tomu Istorije crnogorske filozofije viđeli smo da se na kraju jednog dugog, vrlo osobenog, civilizacijskog i istorijskog procesa konstituisanja crnogorskog naroda/nacije i njegove etike i filozofije, u okviru kojega uočavamo više čvornih tačaka i presudnih događaja, ličnosti i djela, dolazi do moralne filozofije Marka Miljanova Popovića kao krune nepobitnih fakata i argumenta da je, iznad svega, fenomen čojstva i dobročinstva odigrao izuzetnu ulogu u crnogorskoj povjesnici i sudbini, a to je da je bio, da jeste i da će ostati dok je god Crne Gore i Crnogoraca – jedinstvo i trajna i vječna duhovna (s)veza svih različitosti i raznorodnosti crnogorske stvarnosti (civilizacijske, istorijske, političke, etničke, vjerske, kulturne, jezičke, antropološke, etnološke, egzistencijalne i psihološko-mentalitetske, tipološko-društvene i socijalno-klasne…). 

I ovđe se uočava sličnost crnogorske etike i filozofije i moralnog učenja Marka Miljanova sa helenskom filozofijom i etikom i Sokratovim učenjem. Naime, Heleni i Crnogorci izgrađuju svoje duhovne države u jeziku i u čojstvu, etosu, i jedino su ih oni ujedinili. „Svojim bistrenjem i utvrđivanjem pojmova Sokrat je doneo Helenima duhovnu vezu nad njihovom rasutom političkom stvarnošću.” I Crnogorci su kao i Heleni „u stvari zborilački narod starog veka i zato najsvesniji. Jer iz reči govore pojmovi, a pojmovi su opšti. Pojam ujedinjuje sve one koji poimaju i u njemu se sporazumevaju, i on u isti mah ujedinjuje sve pojmljeno što obuhvata, što se njemu podvrgava. Pojmovi su duhovni oblici jedinstva i podvrgavanja.”[1]

Može se reći da je čojstvo vrhovno i apsolutno ne samo etičko već i životno i aksiološko pojmovno određenje Crnogoraca, te zapravo da je ono njihov pravi gospodar. Upravo čojstvo kao njihov originalni i najsuštinskiji etos donijelo je Crnogorcima duhovnu vezu nad njihovom rasutom političkom stvarnošću. Jer, nikako ne treba zaboraviti „da su se sva plemena crnogorska našla na zajedničkom poduhvatu tek pod knjazom Danilom, u slavnoj bici na Grahovu 1858. godine.”[2] Crnogorci izgrađuju tokom više vijekova unutar svojih relativno samostalno živućih i djelujućih plemenskih zajednica – vrlo često međusobno suprotstavljenih i neprijateljskih, atomiziranih i izolovanih interesa i aspiracija, koje su, međutim, doduše sporo ali neumitno, slabile kako je centralna državna vlast jačala – svoju teško i mučno sticanu, ali uprkos svemu opstajuću i vitalnu, prepoznatljivu i bogatu duhovnost, svoj identitet, svoju, prije svega, duhovnu državu-čojstvo, koja je zapravo bila proces i tok njihove oslobodilačke borbe.

                                         (Nastaviće se)