Kažu da gradovi imaju sudbine kao i ljudi. U eri strahovite urbanizacije u savremenom svijetu, posebnu  sudbinu imaju gradska groblja. Gotovo u centru Podgorice, u podnožju park-šume Gorica, na lokaciji između crkve Svetog Đorđa i obnovljenog Stadiona malih sportova, nalazi se nekadašnje, staro, napušteno gradsko groblje. Bolje reći njegovi ostaci – nedopustivo zapušteno, potpuno zaboravljeno, prepušteno ljudskom nemaru i zubu vremena. Podignuto poslije Berlinskog kongresa 1878. – kada je i Podgorica pripala Crnoj Gori i preseljenja života grada i na desnu obalu Ribnice, odnosno nakon izgradnje Nove, Mirkove varoši, nazvane po velikom vojvodi Mirku Petroviću Njegošu, državniku, vojskovođi i pjesniku, ocu knjaza Nikole – danas svjedoči o našem površnom, kratkom istorijskom pamćenju, zaboravu naših autohtonih i autentičnih vrijednosti, nezahvalnom i varvarskom odnosu prema generacijama istaknutih ljudi koji su stvarali, nadahnjivali i unapređivali naš grad. I to tokom tri burne epohe prožete intenzivnim razvojem grada: za vrijeme nezavisne knjaževine i kraljevine Crne Gore, u periodu između dva svjetska rata i jedno vrijeme  nakon 1945. godine. Staro gradsko groblje pod Goricom je dakako kulturna baština univerzalnog – i nematerijalnog i materijalnog, i sakralnog i svjetovnog – karaktera i kao takva i dio ponude kulturnog turizma. ‘’…Mene privlače ruševine (i uspomene). Kad je nešto porušeno, tada zadobija milost da bude opisano u priči. Zadobija milost u mojim očima.’’ (Danilo Kiš)

                                                     Porodična grobnica Radulović

Neko će reći da je to groblje ‘’davno’’ planski napušteno i da je novo gradsko groblje preseljeno i izgrađeno na i danas ‘’živim’’ Čepurcima, mada se već razmišlja o novoj budućoj lokaciji na Ćemovskom polju.  To je tačno, ali nikada se u životu ne dešava da se na poziv porodicama umrlih da prenesu njihove ostatke u nove grobnice baš svi odazovu. Neki i nijesu imali potomke, pa su njihove kosti i ostali vječno ovđe. Uz to, i od njih i od onih čiji su ostaci preneseni na Čepurke, ostali su tragovi sa pisanim i materijalnim dokazima njihovog osvjedočenog i razvijenog građanskog, obrazovanog i oplemenjenog, ali i slobodarskog i antifašističkog bića. Staro gradsko groblje pod Goricom danas ima karakteristike, čak i kolektivnog, kenotafa, simboličkog groba ili spomenika podignutog u pomen pokojnika čije se tijelo nalazi drugdje – kojega je na prostorima bivše Jugoslavije posebno cijenio i ostvarivao u najreprezentativnijim antifašističkim spomeničkim kompleksima arhitekta, filozof i bivši gradonačelnik Beograda Bogdan Bogdanović. Evo zapisa sa jednog od kenotafa – na čijem je vrhu petokraka sa srpom i čekićem – podgoričkog starog gradskog groblja koji pokazuje na koja su sve ratišta i stratišta ostale kosti podgoričkih i crnogorskih rodoljuba i antifašista: ‘’SPOMENIK PODIŽE MARIJA T. VUKSANOVIĆ SA PORODICOM SUPRUGU TOMU I SINOVIMA MILOVANU POGINUO – V – OFANZIVE ŠPIRU MILORADU STRIJELJANI 1943G. U FARMAKE I MILISAVU UMRO 1957G.’’ (spomenik podignut1960g.)

                                                 Vrh kenotafa sa petokrakom, srpom i čekićem

Pravo je čudo da se još uvijek mogu čitati na ostacima grobnica imena i prezimena, godine rođenja i smrti, završene škole i fakultete, vojne akademije i zanimanja. Tu su i prilično sačuvani primjerci vrijedne sakralne arhitekture, manje vlastite kapele nekada najuglednijih i dobrostojećih podgoričkih porodica, autentični nadgrobni spomenici sa sve bleđim i bleđim slovima i brojevima… Ne manje vrijedni su i podaci koji ukazuju na davnašnju multikulturalnost i multikonfesionalnost podgoričke sredine. Naime, podgoričko staro gradsko groblje nije ni vjerski ni etnički ni kulturološki unificirano – njegovi ‘’stanovnici’’, što se i danas može pročitati, pripadali su brojnim narodima, vjerama i kulturama. I to je dokaz viševjekovnog podgoričkog i crnogorskog civilizacijskog i urbanog, kosmopolitskog i interkulturalnog sazrijevanja i bogaćenja. A koliko je tek tu ličnosti sa ogromnim doprinosom Podgorici u raznim sferama života na koje smo potpuno zaboravili. Umjesto u istorijskim knjigama i čitankama njihova imena i djela su danas u šutu i smeću! 

                                                    Jedna manja kapela

                                                        Bareljefni lik pokojnika iz druge kapele

Nesumnjivo je da Podgorica i po pitanju grobljanskih lokacija dijeli sudbinu sa mnogim drugim većim i velikim gradovima koji se ubrzano razvijaju. No, ovđe je pitanje druge vrste: zar su bivši gradski čelnici, privrednici, ljekari, profesori, umjetnici…, odista pravi, istinski neimari i građani Podgorice iz različitih istorijskih perioda njenog razvoja, zaslužili da se prema njima odnosimo na jedan posve necivilizacijski i stihijski način? Staro podgoričko gradsko groblje ispod Gorice danas je u takvom stanju da mu se ne može ni prići od makije, šiblja, podivljalog drveća i rastinja, korova… Podgorica je čak imala i sreće, s obzirom na lokaciju groblja, pa nije morala kao neki drugi gradovi da zbog ubrzanog razvoja fizički preseljava objekte, tj. da ih ruši i uništava. To se desilo npr. sa Glazgovom u kojemu je praktično kroz grad prošao auto put – posred crkve-vjerskog objekta i gradskog groblja koji su morali ‘’nestati’’. Ili, primjer sa starim beogradskim grobljem između crkve Svetog Marka i Tašmajdana, prije nego je izgrađeno Novo groblje – staze ovog današnjeg parka-šetališta idu preko kamenih grobova utisnutih u zemlju na kojima se i dalje mogu čitati generalije pokojnika.

U našem gradu sve je to u pozitivnom smislu nekako skrajnuto, prostorno omeđeno i samim tim geografski sačuvano, prirodno odijeljeno i ograničeno sa prije svega Goricom, našim Fićir-bajirom (turska riječ za Kalemegdan: brijeg za razmišljanje), ušuškano u njenom vječnom miru, doduše odnedavno narušenom bukom mašina i građevinara sa gradnje luksuznih stambenih jedinica tik ispod starog groblja, na lokaciji nekadašnjeg gradskog rasadnika đe će niknuti jedno od najblještavijih i najelitnijih gradskih kvartova. Govorilo se ranije da će tu niknuti diplomatsko naselje – pomislimo samo što bi o nama mislili njihovi stanovnici kad vide u svom neposrednom susjedstvu zapuštene reprezentativne primjere sakralne arhitekture, otvorene rake, polomljene nadgrobne ploče, oštećene kuršumima i uništene fotografije umrlih…, a sve zaraslo u divljinu i pustoš naše nebrige i nesavjesti!?

                                            OLGA Š. KAPUCI 22-IV-1916 / 9-V-1938

Naš grad ima jednu sjajnu tekuću akciju – ‘’Za ljepše lice Podgorice’’. Kao njena kruna bi moglo da se uredi, ogradi, konzervira, zaštiti od daljeg ruiniranja i propadanja staro podgoričko gradsko groblje, naš spomenar, istorijski vodič i memento. Osim estetske, akcija ‘’Za ljepše lice Podgorice’’ bi tako dobila i etičku i kulturološku dimenziju. Jer, ‘’kad veličina prođe, onda samo sačuvane i negovane ruševine, stare zgrade, i zidovi, i tekstovi, jesu svedočanstvo i istina da je veličina bila, i da je ta veličina imala važnost i snagu činjeničku, moralnu, estetsku.’’ (Isidora Sekulić)