Istorija

Dušan Ičević

Čiji je Trinaestojulski ustanak

Jul 27, 2025 3 Komentara

(15 riječi)

Novo viđenje četničkoga vojvode Andrije Mandića, predsjedika Nove srpske demokratije, ponukalo me da istorijskim činjenicama osporim proizvoljno svođenje Trinaestojulskoga ustanku na pristalice monarhije i sljedbenike Staljina. Koristi da ponovi svoju ponudu pomirenja sa podlogom da je pokazao  “jedinstvo naših predaka u najtežoj mogućoj situaciji u kojoj se može naći neki narod… (Pristalice monarhije i sljedbenici Staljina stali rame uz rame i oružanim otporom zadivili Evropu, portal Analitika, 14. 7. 2023 )

Autor ne pojašnjava koju monarhiju: onu Petrovića Njegoša koju je ukinula srpska Podgorička skupština 1918, ili dinastije Karađorđevića. Zna se da je 12. jula pod italijanskom okupacijom “obnovljena” nezavisna Crna Gora. Podvođenje pod Staljinom očigledno hoče da ponizi slobodarske ustanike. “Naši preci” imaju svakojake potomke, pa i one sa kokardama i šubarama koji hoće da ponište sve valjano što je stvoreno i Trinaestojulskim ustankom borbe za slobodu i antifašizmom. Pošto četnički vojvoda ne posustaje u proizvoljnosti svoje mrivotvorine navodim: „Velike ustaničke pobjede izvojevali intelektualci, kraljevski oficiri i dobrovoljci, sveštenici, vjerujući narod i slobodoljubivi ateisti“.Mandić je u uzgrednoj izjavi pomenuo Komunističku partiju Jugoslavije  koja je izašla iz ilegalstva.

Pričinja se da je Ustanak grunuo tek onako, spontano i trenutno.

Istorijske činjenice su neumoljive, neoborive, svejedno koliko ko pokušava da ih ospori, preobrati, relativizuje. Počeću od propasti Jugoslavije.

 

I

Raspadom Kraljevine Jugoslavije pod naletom osvajačkih sila Osovine nastaju sudbonosni i prelomni događaji za sve jugoslovenske narode.

Napadom bez objave rata, Njemačka je zajedno sa Italijom, uz pomoć Mađarske, kojima se pridružila i Bugarska, u aprilu 1941. godine razbila Kraljevinu Jugoslaviju i razdijelila je među pobjednicama. One su izvršile subjugaciju Jugoslavije, uništile je kao subjekta međunarodnog prava.  (Istorija Jugoslavije, Zbornik radova, Prosveta, Beograd 1972, str. 464)

Crna Gora je potpala pod italijansku okupacionu zonu. Sporazumom ministara inostranih poslova Italije i Njemačke odlučeno je da se Crna Gora obnovi kao “nezavisna” država “ujedinjenja sa Italijom političkim i ustavnim vezama”. Italijani su ustvari namjeravali da od Crne Gore naprave svoj protektorat po ugledu na Albaniju. Dolaskom u Crnu Goru razvili su propagandu o svojoj tobožnjoj oslobodilačkoj misiji i o restauraciji crnogorske države, ističući tradicionalno prijateljstvo i rodbinske veze crnogorske i italijanske dinastije. Zaveden je blagi režim okupacije, bio je dosta korektan i blagonaklon odnos prema narodu, davana je materijalna pomoć izbjeglicama (kojih je bilo oko 20 hiljada, protjeranih iz raznih krajeva Jugoslavije) i siromašnim porodicama; italijanski kralj je posjetio Crnu Goru itd. (Radoje Pajović, Oslobodilački rat i revolucija u Crnoj Gori, Crna Gora, Književne novine, Beograd 1976, str. 328-331)

            U početku je sve rađeno da se Crna Gora primiri pod italijanskim patronatom.

Najveću podršku su italijanski okupatori našli u separatističkom dijelu vođstva Crnogorske federalističke stranke, koji su pozdravili okupaciju Crne Gore. Istaknuti vođe i ideolozi CFS su tvrdili da Crna Gora nije prestala da postoji poslije 1918. godine, pa je 1941. godine samo prestala “srpska okupacija” (Sekula Drljević), ili da ona nikada nije izgubila suverena prava samostalne države (Petar Plamenac). Separatisti su već 17. aprila 1941. godine stvorili Privremeni administrativni crnogorski komitet, koji bi bio provizorna vlada, pa je preuzeo vlast od Banske uprave Zetske Banovine, počeo osnivati mjesne komitete po unutrašnjosti. Oni su tako pokušali da se uključe u tzv. novi evropski poredak u kome bi Crna Gora imala status “samostalne” države, obuhvatajući još i Hercegovinu, Sandžak i Metohiju. No, crnogorski separatisti su bili nezadovoljni što je dio teritorije Crne Gore pripojen tzv. Velikoj Albaniji (Ulcinj sa okolinom, Tuzi s okolinom, Plav i Gusinje s okolinom, Rožaje s okolinom), Boka guvernatoratu za Dalmaciju, a Sandžak razdijeljen. Crnogorski separatisti su, kako ocjenjuje B. Petranović, bili nezadovoljni “sakaćenjem” Crne Gore na račun Albanaca i “Hrvata”, koji su dovodili u pitanje Sandžak, Kosovo i Metohiju kao “prapostojbinu Crnogoraca”. Građanski front je pod okupacijom bio podijeljen na separatiste, kojima je odobren rad, pošto su se zalagali za novo mjesto Crne Gore u “Novoj Evropi”, i unioniste, koji su računali da će se obnoviti Kraljevina Jugoslavija sa srpskom premoći. (Branko Petranović, Istorija Jugoslavije, isto, str. 38-39)

Italijanske okupacione vlasti su pripremali legalizovanje vazalne Crne Gore, ali je odbijanje unuka kralja Nikole Mihaila Petrovića da prihvati obnovljeni crnogorski presto “otežalo (je) dinastičku stranu vaskrsa crnogorske države”.  (Branko Petranović, Momčilo Zečević, Jugoslovenski federalizam, 1, isto, str. 661

Činjenica je da se princ Mihailo Petrović već ranije odrekao prestola: „Zakleo sam se na vjernost kralju Aleksandru i kralju Petru. Crna Gora postoji samo kao jugoslovenski region. To je jedna istorijska realnost o kojoj se ne diskutuje. Cvetko Pavlović, O Crnoj Gori i Crnogorcima, Podgorica, CID, 2018, str. 85))

Civilni komesar za Crnu Goru raspustio je (5. maja) Privremeni komitet, koji inače nije imao podršku u narodu, pa formirao Savjetodavno vijeće Crnogoraca (Consultu, 18. maja) sa savjetodavnim karakterom. U italijanskome ministarstvu spoljnih poslova napisana je Deklaracija o proglašenju “suverene i nezavisne države Crne Gore u obliku ustavne monarhije”, koju su prethodno potpisivali od italijanskih vlasti odabrani “poslanici” da bi se usvojila na crnogorskom saboru.

Separatisti, koji su se ranije svojim proglasom obratili sa “Crnogorski narode, srećna ti sloboda”, održali su 12. jula, na Petrovdan, Crnogorski sabor u Cetinju, na kome su poništili odluke Podgoričke skupštine, stavili van snage ustavni poredak Kraljevine Jugoslavije, svojom Deklaracijom objavili da je “prestala okupacija Crne Gore od strane Srbije” i proglasili “stvaranje suverene i nezavisne Crne Gore”, po nalogu i pod skutom Fašističke Italije.

Opštenarodnim Trinaestojulskim ustankom 1941. godine crnogorski narod je zbacio tek osnovanu kvislinšku vladu i ponovo pokazao svoje slobodarske i rodoljubive tradicije.

U naletu ustaničkoga pokreta, u kome je neposredno učestvovalo 32 hiljade ustanika, oslobođena je skoro čitava Crna Gora, osim većih gradova (Podgorica, Cetinje, Pljevlja, Nikšić), nanijeli okupatoru velike gubitke, zadobili značajan ratni plijen. (Radoje Pajović, Oslobodilački rat i revolucija u Crnoj Gori, Crna Gora, isto, str. 331-332, 336-337)

Značajnu pomoć okupatorima pružili su separatisti i konzervativne građanske snage “... iz redova velikosrpskih građanskih stranaka ... Veliki broj građanskih političara i aktivnih oficira bivše jugoslovenske vojske prihvatilo je poruku jugoslovenske emigrantske vlade da još nije vrijeme za oružanu borbu protiv okupatora”. Došlo je do brzoga osipanja ustaničkih jedinica, posebno zbog pogrešne direktive PK KPJ o vraćanju dijela ustanika svojim kućama. U samome ustaničkome pokretu i vođstvu nastao je rascjep oko dalje borbe protiv okupatora.       

Naporedo sa zavođenjem kvislinške vlasti i antikomunističke milicije, u Crnoj Gori se stvaraju tajne organizacije aktivnih oficira bivše jugoslovenske vojske, koje čine prve začetke četničke organizacije u Crnoj Gori. Istoričar Adnan Prekić smatra da je Ostroška skupština 8. i 9. februara 1942. godine, bila posljednji pokušaj objedinjavanja partizanskoga i četničkoga pokreta u jedinstveni oslobodilački front protiv okupatora.

Trinaestojulski ustanak je bio prvi u Jugoslaviji. Političkim nagodbama desetak godina poslije rata prvi ustanak je pripisan Srbiji. Ustvari, bio je napad na žandarmerijsku stanicu u Beloj Crkvi 7. jula 1941. godine. U proglasu CK KPJ kaže se da se crnogorski narod prvi digao na ustanak. U drugome proglasu CK KPJ navodi se da srpski narod treba da se ugleda na crnogorski narod koji se prvi digao na ustanak. U izvještaju generala Badera, vršioca dužnosti njemačkoga komandanta Srbije, 26. jula 1941. godine, ne pominje se Sedmojulski ustanak u Srbiji.  (Dr Radoje Pajović, Istorija se ne ponavlja, Monitor, 9. jul 1993, str. 20)

Za nacionalno - oslobodilačko osvješćivanje Crnogoraca, za razvoj narodne vlasti i razotkrivanje četničke izdaje, naporedo sa borbenim dejstvima, veliki značaj imaju skupština crnogorskih i bokeljskih rodoljuba u Ostrogu 8. februara 1942. godine i konferencija rodoljuba 16.juna na Tjentištu, čijom rezolucijom prvi put međunarodna javnost saznaje za izdajničku ulogu Draže Mihajlovića i četnika. Posebnu istorijsku vrijednost za crnogorsko nacionalno-državno konstituisanje svakako ima osnivanje Zemaljskoga antifašističkoga vijeća narodnoga oslobođenja (ZAVNO) Crne Gore i Boke, koje su izabrali narodni predstavnici na skupštini u Kolašinu 15/16. novembra 1943.godine. U rezoluciji ZAVNO-a Crne Gore i Boke utvrđuje se da je AVNOJ jedini pravi politički predstvanik svih naroda Jugoslavije, a Zemaljsko vijeće je najviše predstavničko tijelo i predstavništvo crnogorskog naroda i naroda Boke. Jugoslovenska izbjeglička vlada nema nikakva prava da na ma koji način zastupa narod Crne Gore i Boke. Pošto je preko svog ministra - izdajnika sarađivala sa fašističkim okupatorima i vodila rat protiv svog naroda, nema povratka u zemlju.