Istorija

Dušan Ičević

Slobodarska tradicija Trinaestojulskoga ustanka

Jul 20, 2025 1 Komentara

(15 riječi)

Istorijska nauka svojevremeno utvrdila je da su slobodoljubive tradicije i težnje Crnogoraca/Crnogorki, neposredan upliv i organizatorske sposobnosti Komunističke partije Jugoslavije u Crnoj Gori i napad Njemačke na Sovjetski Savez, prema kome je, odnosno ruskom narodu, narodnom narodu gajio tradicionalnu ljubav, a KPJ je bila zagovornik masovnog crnogorskog saveza u Sovjetskom Savezu, u najvišem narodnom savezu u Sovjetskom Savezu. borba protiv okupatora.

Slobodarska borbenost je u nacionalnom biću Crnogoraca. Oni nisu prihvatili ponude okupatora za stvaranje tzv. Nezavisne Crne Gore pod pokroviteljstvom Italije. Crnogorski narod naizgled nije imao razloga da se buni. Zaveden je bio, kako se opisuje, relativno blagi režim okupacije, sve pokušava da Crnogorci prihvate italijansku vojsku i njihove pomagače kao svoje oslobodioce. Crnogorci nisu bili izloženi genocidu, kao naprimjer susjedni Hercegovci. ( Istorija Jugoslavije , isto, str. 479   1).

Okupator je bio dovukao mnogo hrane i njome “primirivao” buntovne Crnogorce. Uprkos svemu tome, izbio je žestoki ustanak, koji je pokazao da Crnogorci ne žele Italijane ni kao “oslobodioce” ni kao “dinastičke rođake”. Time se na novi način osvjetljava i prikazivanje Božićne pobune kao poglavitoga djela italijanske propagande i pomoći pokreta Crnogoraca protiv tek stvorene jugoslovenske države. Najveća pobjeda nad Italijanima postignuta je baš u kraju koji je bio središte Božićne pobune (u cetinjskome srezu). Uoči iu ustanku, borbeno raspoloženje bilo je osobito podstaknuto shvatanjem o psihološkoj superiornosti Crnogoraca u odnosu na Italijane, pošto su iu prošlosti potcjenjivali Italijane kao ratnike. Naglo je narastao slobodarski romantizam i životni optimizam. Iako nezadovoljan položajem u jugoslovenskoj državi, njen slom je crnogorski narod živio kao svoj poraz, kao “nacionalnu nesreću”. Ustankom se istovremeno opredijelio i za sopstvenu slobodu i za obnovu zajedničke države. (Milija Stanišić, Tokovi revolucije u Crnoj Gori , isto, str. 23).    

Komunistička partija Jugoslavije imala je veliki ugled u Crnoj Gori. Neposredno nakon prvog svjetskog rata na izborima za ustavotvornu skupštinu dobila je oko 40% svih crnogorskih glasova, što se tumači izrazom protesta crnogorskih masa protiv prilika pod režimom kralja Aleksandra. ( Istorija Jugoslavije , isto). U vrijeme bujanja antirežimske udružene opozicije, priprema protiv nastupajuće opasnosti od fašizma i od osvajanja od strane sile Osovine u Drugom svjetskom ratu, KPJ se iu Crnoj Gori neposredno povezuje sa narodnim masama i spaja nacionalno - oslobodilačke i klasno - socijalne ciljeve borbe.

KPJ je parolom “Branićemo zemlju” podizala patriotsko i borbeno raspoloženje naroda. Protiv potpisivanja Trojnoga pakta i pristupanja silama Jugoslavije Osovine održavane su masovne demonstracije na Cetinju i Podgorici 25 / 26. marta 1941. godine. Rad komunista u vojsci doprinio je da se u opštem rasulu napada sila Osovine na Jugoslaviju određene jedinice junački bore protiv osvajača. (Poznati su uspjeli Zetske divizije i Komskog odreda na Skadarskom frontu, iu njoj Podgoričkoga, zvanog Crvenoga puka , kada je zarobljeno oko hiljadu italijanskih vojnika. Pilot Jugoslovenske vojske nad Podgoricom je oborio dva italijanska aviona, pa kada mu je nestalo općine i goriva udario u talijanske avione u Mašetu avionu. ratni brod da ga ne bi zaplijenili Italijani, žrtvujući sebe.) 

KPJ se dugo pripremala za budući rat. Organizovala je obučavanje, prikupljanje oružja, formirala svoje jedinice. (Računa se da je u skladu sa KPJ u Crnoj Gori bilo oko 12 000 pušaka i brojnih mitraljezi. Kraj maja i juna je formirano 288 oružanih odreda, koji su brojili 6250 ljudi. (Batrić Jovanović, Crna Gora u Crnoj Gori u NOB iii socijalističkoj revoluciji ). relativno je bila najbrojnija partijska organizacija u zemlji.

Crnogorska omladina, koja je bila pod neposrednim uticajem KPJ i predvođena Savezom komunističke omladine, suprotstavila se propagandi crnogorskih separatista o stvaranju “nezavisnih” Crne Gore. U svome Proglasu crnogorskome narodu sredinom 1939. godine ona kaže da se bori za očuvanje nezavisnosti Jugoslavije, jer se tako crnogorski narod bori za svoja prava. "Crna Gora može biti slobodna samo u slobodnoj, demokratskom uređenju i nezavisnoj Jugoslaviji. Sudbina Crne Gore nerazdvojeno je povezana za sudbinu Hrvatske, Srbije, Makedonije Slovenije i Bosne i Hercegovine. Samo u zajedničkoj borbi crnogorskog naroda i ostalih naroda Jugoslavije jedino je moguće izvojevati život Crne Gore, kao i ostale naše pokrajine, bude slobodna i ravnopravna zajednica Jugoslavije i da živi u okviru državne nacionalne zajednice". Jugoslovenski komunisti su sredinom aprila maja 1941. godine pozvali narode Jugoslavije u borbu za svoju nezavisnost. (Na Majskome savjetovanju KPJ u Zagrebu stavljeno je u zadatak crnogorskim komunistima, pored ostaloga, da mobilišu crnogorski narod protiv italijanskog okupatora, protiv nametanja nekakve dinastije slobodoljubivome čcrnogorskome narodu itd. (Branko Petranović, Momčilo Zečević, Jugoslovenski federalizam , isto, str.   69).

          Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak je 10. (ili 8.) jula 1941. godine doneo, u skladu sa direkivom CK KPJ, odluku o otpočinjanju oružane borbe.

Svenarodni ustanak je praktično dobio karakter rata između Italije i Crne Gore , kako je zapisao italijanski ministar inostranih poslova grof G. Ćano. General Pircio Biroli, koji je preuzeo cjelokupnu vojnu i građansku vlast u Crnoj Gori radi gušenja ustanka, priznao je da drži pokorene Crnogorce , zanesene komunističkom ideologijom, pokušao da se održi red obećanjima i ubjeđivanjima, značilo je “... isto što i orati more, dakle iluzija ”. (moj kurziv, D. I) Preduzete su sve vojne, političke i propagandne mjere za slamanje ustanka. Slijedila je strahovit odmazda (hapšenja i interniranja, strijeljanja, paljenje kuća itd.).   Preko 100 hiljada vojnika upotrijebljeno je protiv ustanika i crnogorskog naroda. Odista se nije moglo odoljeti vojno i brojno nadmoćnijem neprijatelju, sa najnovijom ratnom tehnikom i opremom, i četiri puta jačem ljudstvu. Italijani su uspjeli da do sredine avgusta ponovo zauzmu oslobođene gradove i veća mjesta, te ovladaju svim važnijim komunikacijama.

Značajnu pomoć okupatorima pružile su separatisti i konzervativne građanske snage “... iz redova velikosrpskih građanskih stranaka ... Veliki broj građanskih političara i aktivnih oficira bivše jugoslovenske vojske prihvatio je poruku jugoslovenske emigrantske vlade da još nije vrijeme za oružanu borbu protiv okupatora”. Došlo je do brzog osipanja ustaničkih jedinica, posebno zbog pogrešne direktive PK KPJ o vraćanju dijela ustanika svojim kućama. U samome ustaničkom pokretu i vođstvu nastao je rascjep oko dalje borbe protiv okupatora.  

Naporedo sa zavođenjem kvislinške vlasti i antikomunističke milicije, u Crnoj Gori se stvaraju tajne organizacije aktivnih oficira bivše jugoslovenske vojske, koje čine prve začetke četničke organizacije u Crnoj Gori. U oktobru 1941.godine Draža Mihajlović je naimenovao rukovodstvo četničkog pokreta u Crnoj Gori, kome su prišli većina aktivnih oficira, podoficira i žandarma, najveći dio pripadnika bivših građanskih stranaka, najveći dio državnih činovnika, jedan dio imućnih seljaka, te i dio zavedenih seljaka. Okupator je izdašno pomagao četnike u novcu, hrani, odjeći, obući i naoružanju. Postavši već ranije “Peta kolona” u službi okupatoru , oni postaju domaći izdajnici . Početkom 1942. godine četnici su stupili u oružanu borbu protiv Narodnooslobodilačkoga pokreta. (Radoje Pajović, Oslobodilački rat i revolucija u Crnoj Gori, Crna Gora , isto, str. 340-343, 348-349).

Tako se i crnogorski separatisti i velikosrpski centralisti ujedinjuju protiv svoga naroda i vjerno služe okupatoru u njegovom porobljivanju. KPJ je tada i jedina politička snaga koja se neposredno bori, ujedinjuje i usmjerava crnogorski narod u nacionalno-oslobodilački pokret i revolucionarnu promjenu vlasti.

Trinaestojulski ustanak je bio prvi u Jugoslaviji. Političkim nagodbama desetak godina poslije rata prvi ustanak je pripisan Srbiji. Ustvari, bio je napad na žandarmerijsku stanicu u Beloj Crkvi 7. jula 1941. godine. U proglasu CK KPJ kaže se da se crnogorski narod prvi digao na ustanak. U drugome proglasu CK KPJ navodi se da srpski narod treba da se ugleda na crnogorski narod koji se prvi digao na ustanak. U izvještaju generala Badera, vršioca dužnosti njemačkoga komandanta Srbije, 26. jula 1941. godine, ne pominje se Sedmojulski ustanak u Srbiji.(Dr Radoje Pajović, Istorija se ne ponavlja , Monitor, 9. jul 1993, str. 20) 

Vrijednosti Trinaestojulskog ustanka se ne mogu slaviti samo

Povodno

Pomodno

Paradno

One su za puno doživljajanje

Radno

Radosno

Radoljubivo

Rodoljubivo

Zavjetno

 

Na naučnom skupu o Trinaestojulskom ustanku u Crnogorskoj akademiji nauke i umjetnosti, održanom 11. i 12. jula 1991. godine,   u svom saopštenju Trinaestojulski ustanak – nova potvrda crnogorskog nacionalnog identiteta detaljno sam obradio bitne odlike slavnoga istorijskog događaja. U devet tačaka ponovio sam najprije da su Crnogorci u svojoj tradiciji neprekinutih oslobodilačkih borbi za svoju slobodu i nezavisnost našli uporišteotpora protiv novog zavojevača, iu anifašističkoj borbi ujedinili sve sobodljubive i rodoljubive snage. Slijeduju naučni dokazi za nacionalni identitet Crnogoraca.