Kultura

Goran Sekulović: Pedeset godina od smrti Iva Andrića (1892-1975)

NOVI, STARI ANDRIĆ (IX)

Mar 27, 2025 1 Komentara

(15 riječi)

U „Znakovima...“ čitamo: „Ja mislim na sve što niče i živi u ovom malom vasionskom predelu pod vlašću sunca i stalnom smenom dana i noći, i godišnjih doba.“ Mislio je Andrić na sve što postoji na svijetu, dakako, ali u tom fokusu sunca – prirodnog i ljudskog (svijesti), najupečatljiviji je, svakako i za Andrića, bio čovjek, i njegov smisao bitisanja i postojanja.

          Još u prvim đečačkim danima na višegradskoj stazi – kako piše Miroslav Karaulac u ‘’Ranom Andriću’’ (‘’Svetu viđenom očima deteta’’) –  ’’još u tim dečjim bojevima Srba i Turaka po okolnim jalijama, u velikim ritualnim pohodima na čifčadiju iz Mahale, počeće Andrićevo spoznavanje sveta u malom, već ovde je spoljni svet ’pun besmislenih zala i nerazumljivih, zamršenih odgovornosti’, video kao strah i bol u kolevci; neke rane bede, mlada nespokojstva, tu tek u semenu, daleka prošlost bolova koji će u kasnijim godinama stići dalje. ’To uglavnom trzavo rano detinjstvo’ proći će...u nekoliko priča kao mutna istorija nespokojstva, arheologija straha, zaostala slikovnica prvih spoznaja bezrazložnih nasilja – ’Hajde večeras da razbijemo prozore babi Kokotovićki’; okrutnosti sa već punim značenjem, kao spisak nedaća, sa perspektivom koja se već ovde nazire. ’Celog veka se posle lečimo od tog detinjstva.’ Tih nekoliko svedočanstava o detinjstvu svojevrstan su pokušaj fragmentarne hronike dečjih ratovanja, napor da se šire razume smisao njihove istorije, odredi početak strepnje i straha, predvidi već tu, koliko je mogućno, budućnost tih detinjih jada. Jer to je, kako kaže, i bio ’pravi rat i pravi neprijatelj. U tom naglom otkriću bila je veća i teža polovina njegovog bola.’’’

          Zarana uviđevši sav jad i svu bijedu svijeta, čovjeka i života, bolan rascjep između tzv. niže, faktičke, fizičke, materijalne, ovostrane stvarnosti, ''stvarne stvarnosti'', s jedne, i tzv. više, metafizičke, duhovne, onostrane, stvarnosti ''fiktivne i promenljive'' – koja je ''neka vrsta pozajmice od one stvarnosti koja treba da nastane ali koje još nema'', dakle, utopijske stvarnosti –  s druge strane, Andrić je poput Njegoša bio apsolutno svjestan ograničenosti u sreći i zadovoljstvu svakog čovjeka. Obojica su dobro znali da su nedovoljstvo, tuga i nesreća drugo ime čovjekovo. Njegoš pjeva: ''U čojka je jedan hram vozdignut / Zla obitelj tuge i žalosti; /
Svaki smrtni na zemlji rođeni /
Ovom mračnom obitelju vlada, /
Pod koje se svodom otrovnijem /
Mučenija vremena gnjijezde /
Ovo gorko nasljedije ljudsko /
Čovjek čojku, čovjek sebi dava; /
Najsretniji ga iz ništa stvaraju /
Radi smrtne tužne armonije.''

Andrić je bio posljednji član svoje porodice. Miroslav Karaulac bilježi: ''Sa Andrićevom tetkom, koja je umrla 27. januara 1927, dovršilo se izumiranje ove nekad velike loze. 'To je poslednji član naše porodice. T.j. upravo poslednji sam ja. Više nemam nikog od svojih. Ni kuda ni kome', napisao je Andrić  Tugomiru Alaupoviću iz Marseja, 4. februara 1927. Tako će se Andrić, na kome se pokor zaustavio ali sa kojim njegova loza izumire, naći u sudbini kao u loše dopalim kartama, sa mutnom obavezom da baš on treba da zaustavi tu lošu kob. 'I da ne smijem umrijeti boljelo me je u besanoj svijesti kao neka odveć stroga, preteška dužnost, gotovo kao nepravda.'... O dugom nizu smrti u svojoj lozi Andrić se jednom ispovedio Ivu Vojnoviću, koji 3. i 4. decembra 1918. u svoj dnevnik beleži:

            ‘Kako se ona lijepa glava sagiblje pod teretom udesa!' – Njegov otac i trojica braće mu, svi pomriješe od sušice u 32. godini! Sad je on sam od cijeloga roda! Koliko odricanja, bolesti, prekinutih snova, nijemih vapaja, neizlječivih čežnja – koliko plača, crnine, svijeća i grobova - stvoriše ovu mladost.’...Izvesna opijenost nesrećom biće obično najsvetlija strana Andrićevog dela kojom će u delu zračiti njegovi i najnesrećniji junaci – svi ti brojni tuđinci, usamljenici i beskućnici, zatureni mudraci, nezamenjivi nosači tereta, pobednici bez slave i svedoka, hamali u kasabi, glavni zgoditnici loših brojeva, večni gubitnici na usiljenom maršu preko nepreglednih plantaža neprilika;

            ‘sa smiješkom koji sve razumije i sve oprašta’.

            Libeći se obično boja života glasnih, bučnih i sjajnih, Andrić će ostati do kraja veran onoj težoj strani života, onim težim prilazima prema usponu, strogosti duhovnog predela iz kojega je izrastao – ćutanju, strpljenju i trajanju.

            ‘Ja, lično, bio sam srcem uvek na strani jednostavnosti, na strani slobodnog, dubokog života oskudnog sjajem i oblicima’, zabeležio je.

            Prateći ga i to samo po obeleženim delovima puta kroz šumu vremena kojom se uputio, nepoznatu ili zanemarenu u celosti, kloneći se hrabrijih pretpostavki, ceo taj put koji je prešao, ostaće nam, od toga njegovog prolaska, osvetljen, jedino on sam, možda, neproziran na njemu.’’

            Andrić je pisac ljudskih  vjekova. Najbitniji „objekat“ njegovog pisanja je čovjek. I kad, naizgled, se čini da govori i piše o nekim stvarima koje nijesu neposredno vezane za čovjeka, Andrić misli na čovjeka, vezujući objekte i teme svog pisanja, prevashodno i uvijek, za ljudski svijet.

            Čovjek je metafizičan, filozofičan. To još nikako ne znači da je i filozof, metafizičar, biće koje filozofira. To samo znači da čovjeku nije svejedno da li kao čovjek jest ili nije, da li je u istini ili izvan nje, da li je doista ili prividno, da li je u „tuđini“ (otuđen) ili u „zavičaju“. Andrić je svojom književnošću i njenim  metafizičkim kvalitetima dokazao da  čovjeku uistinu nije svejedno da li kao čovjek jeste ili nije.

            Andrić je u mnogim svojim djelima prisutnu metafizičnost, filozofičnost u čovjeka, izrazio na umjetnički književni način, i time pokušao da osvijetli i prikaže neke – da se poslužimo fundamentalnom terminološko-pojmovnom distinkcijom Ernesta Bloha – izvjesno moguće (konkretno utopijske) ili pak nemoguće (apstraktno utopijske, tj. utopične) perspektive čovjeka u suštinskom vremenskom prostoru postojanja i razvića –  istoriji (Marks je pisao da je vrijeme prostor za istoriju). Utopija je za Andrića vrsta metafizike, ali metafizike koja ima uporište u realnosti, tj. koja nije izvanrealna i nadrealna. Naime, Andrićeva utopijska metafizika širi svoje ideje u ''stvarnoj stvarnosti'' nikako ne sporadično i efemerno, blijedo i slabo, beznačajno i neobavezujuće, već kao pohotna, nepredvidljiva i nezaustavljiva hobotnica u arealu svoga bitisanja i djelovanja. U to je Andrić  nesumnjivo najdublje vjerovao i sa tim saznanjem trajno i živio i pisao. U skladu sa tim je shvatao i pisao i svoje tzv. ''fantastičke'' tekstove.

Više je Andrićevih proznih sastava u kojima ima elemenata fantastike. U knjizi nećemo analizirati ona Andrićeva djela u kojima fantastika nije konstitutivna tema (ili barem jedna od više njih), odnosno one radove u kojima ona nije dosljedno razvijena. Analiziraćemo ona piščeva ostvarenja, u kojima je došao do izražaja njegov zaista specifičan način pripovijedanja, koji se može svrstati u neku svojevrsnu priču iz metafizičke fantastike. Nećemo analizirati ni različite fantastike kao umjetničke postupke, kao teorijska utemeljanja pojedinih literarnih ostvarenja. Različiti slojevi posmatranja stvarnosti kod Andrića se međusobno (na)dopunjuju, prožimaju, pa čak i omogućuju. Kao pri vvvvvvmjer jednog jedinog neprekinutog toka priče neka posluži Andrićeva slika realne, imaginarne i mitske vizije smrti (opet jedna od stalnih Andrićevih tema), date u više njegovih proznih radova. Slike realnih smrti su date, na primjer, u “Priči o vezirovom slonu”, “Rzavski bregovi”..., imaginarnih u “Letovanje na jugu”, a mitskih u “Aski i vuku”.

Predrag Palavestra iznosi stav da je u paraboli o Aski i vuku Andrić isprobao i žanr alegorične fantastične priče o životinjama. On tvrdi da je fantastika najuspjelija i najubjedljivija kada je nehotična i pretrpljena, kada se sama nameće piscu i djelu. “Takva svojstva i te karakteristike imaju dve najizrazitije Andrićeve fantastične priče, 'Letovanje na jugu' i 'Jelena, žena koje nema', priče različite strukture i nejednakog formalnog i stilskog određenja, ali podjednako pažljivo građene od istoga poetskoga tkiva natprirodnog i čudesnog.”

Vladeta Vuković u tekstu ''Poetske slike i meditativna sazvučja u lirici Iva Andrića’’ piše: ''U studiji 'Elementi poetske fantastike u Andrićevom realizmu’ Predrag Palavestra kaže: 'Stojeći u izvesnom međusobnom odnosu obe te pripovetke ('U ćeliji broj 115' i 'Letovanje na jugu' - prim. V.V. ) su po nekolikim linijama u živoj komunikaciji s unutrašnjim lirskim slojem u Andrićevom delu s tananim i jedva vidljivim nitima njegove poetike, njegove imaginacije i njegovog misaonoga sistema (...) Srž fantastičnoga fenomena i natprirodnoga tajanstva u pripovetci ‘U ćeliji 115’ vezana je za čudesni zvuk zvona koje se oglašava samo od sebe kao glas sudbine i kao predskazanje. To zvono pripada najužem krugu Andrićeve intime i mistike, u koju pored filozofije samoće, teskobe i ispaštanja, kao neki refleks stare manihejske kosmogonije, ulazi i poetska mitologija sunca i sunčeve svetlosti.’

Andrić u više mahova obrađuje zatvorske teme koje je poneo iz perioda tamnovanja (1914-1917): ‘Sunce’, ‘Na sunčanoj strani’, ‘U ćeliji broj 115’. Za ilustraciju ove ‘poetske mitologije sunca’ navešću dve rečenice iz njegove proze ‘Sunce’: ‘Sva bića i sve stvari postoje samo ukoliko u svojim ćelijama nose rezerve sunčevog daha. Sunce je oblik i ravnoteža; ono je svest i smisao, glas, pokret, ime.’’’

Predrag Palavestra ističe da se pažljivim ispitivanjem “u Andrićevom delu može ustanoviti postojanje jednog skrivenog međuprostora između lirskog i epskog sloja, međuprostora ispunjenog gipkim prelaznim i alternativnim formama pripovedačko-poetskoga teksta.” Dalje, Palavestra iznosi argumente po kojima je autor ovakvih formi upravo u njima više svoj, ličan, više liči, dakle, na sebe, nego i u jednoj drugoj pripovjedačkoj formi. “Po svojim prirodnim svojstvima taj tekst je podjednako blizak i kratkome pesničkom zapisu, britkoj refleksiji, ispovednoj prozi intimnoga dnevnika, kao i priči koju, kao sećanje, pripovedač saopštava u prvome licu, uklanjajući na trenutak kulise bezlične objektivnosti kojima je skrivao prisustvo ličnoga stava i iskustva u jednoj priči ispričanoj pred sudom večnosti...” Pomeranjem granice između mogućnog i nemogućnog, između stvarnog i nestvarnog, između jave i snoviđenja, i između zbilje i priviđenja, nova forma pomera i granice između poetskog i narativnog teksta i stvara pomalo romantičarski hibridni oblik introspektivne poetske proze. U njoj se rastapaju tradicionalne forme naracije i realistička svojstva teksta mešaju s fantastikom.”

 

                      (Kraj – Izvod iz rukopisa pripremljenog za štampu ‘’NOVI, STARI ANDRIĆ – Andrićeva poetska metafizika’’)