O čemu piše Andrić?

           Govoreći o mnogim stranama (uglavnom tamnim) čovjeka, Andrić je stalno pokušavao da dopre do biti čovjeka, do njegove suštine, da u raznolikosti i beskonačnoj konkretnosti svijeta i ljudskosti, pronađe i utvrdi ono nepromjenljivo i najtvrđe, najrodnije, najgeneričkije, čovjekovo, ono po čemu je čovjek čovjek kroz mnoge vjekove i promjene. I pored pretežno crnih i tamnih valera u svome djelu, teško bi se moglo (u)tvrditi da je Andrić pesimista i nihilista. Naprotiv. Po tome je blizak Njegošu, jer ih obojicu karakteriše viša, dublja smislenost i svrhovitost, ciljnost i vrijednost ljudskog življenja i i poslanja u svijetu. Stalnost i imperativ, nužnost i neophodnost borbe, sveta obaveza i odgovornost slobode, te etička, moralna svrha kao nadopuna za sve manjkavosti, za sve nepravde, za sve nesavršenosti i za sva ograničenja ovog svijeta. Ipak, ako je tako, što je to što po njemu ostaje iza čovjeka i u čovjeku poslije svega?

Petar Džadžić u ‘’Zapisima o Andriću – Andrićeva umetnost i životne vrednosti’’ pše: ''Andrić u svom proznom delu ne nalazi leka za čovekovu kratkovekost, ni za nagonsku aktivnost sklonu razaranju i samorazaranju. Mnogo je preovlađujućeg zla u Andrićevom viđenju sveta. Treba li iz toga izvući zaključak da je svet andrićevske stvarnosti tama oko nas i tama u nama, i da u tom svetu nema postojanih životnih vrednosti koje osmišljuju naše trajanje pod zvezdama, a koje su objektivni korelat dela?

          Zaista, koje su to vrednosti, ako ih uopšte ima?

          Tu spada, najpre, jedan vid opštenja među smrtnicima koji postaje besmrtan. Govor prožet neslućenim smislom koji otkriva strategiju čovekovog opstanka i puteve kojima idemo. Taj govor ‘kroz sva vremena, sporo i u finim naslagama’ rezimira ‘kolektivna ljudska nastojanja kroz stoleća’ i valja nam iz njega ‘odgonetati, koliko se može, smisao naše sudbine’. Reč je o legendama, mitovima i njihovom produžetku novijeg vremena - umetnosti.

          Svoju sagu o stvaraocu i stvorenom Andrić je izložio, pre svega, kroz povest o neimarima i mostovima u priči ‘Most na Žepi’, romanu ‘Na Drini ćuprija’ i u eseju ‘Mostovi’. Poslužio se tim posrednim oblikom možda i stoga što ulogu umetnika i umetnosti on i shvata kao vrstu ‘mostogradnje’ spajanja (zbližavanja) sveg razdvojenog a i suštinskog nastojanja da se spoje dve obale stvarnosti, vidljive i nevidljive, materijalne i spiritualne. Istovremeno, to su i spojnice između prošlog i sadašnjeg, neprolaznog i prolaznog. Andrićevi mostovi nisu samo upotrebna vrednost nego su i slojevit simbol postojanosti i trajnosti, kao što su i otelovljenje one simbolističke lepote za koju se verovalo da ‘može spasiti svet’. Most u romanu ‘Na Drini ćuprija’ nameće se kao metafora celine života, čije obnavljanje i konačna neuništivost osmišljavaju kratkovekost jedinke, naglost društveno-istorijskih promena i ništalačku stihijnost prirodnih sila. Simbolika Mosta utemeljuje sloj metafizičkih značenja romana, a i njegovu humanistički angažovanu, životnofirmišuću dimenziju. Onim što znači i onim što posreduje, Most se (na simboličan načina) nameće kao izuzetna životna vrednost i zauzima visoko, ako ne i najviše mesto u hijerarhiji životnih vrednosti u romanu ‘Na Drini ćuprija’.

          Kao što Most na Drini povremeno uzima oblike epifanijskog ozarenja i kao što njegova simbolična ‘svetla pruga’ ponekad dočarava predsjaj neke utopijske budućnosti, tako detalji iz sveta prirode, izloženi jakim svetlima panteističke duhovnosti, predstavljaju i životnu vrednost, i svet lepote i vezu sa slućenom ‘drugom obalom’.

          Zanos buđenja jednog dionizijskog iskonskog sloja u čoveku pred obogotvorenom prirodom neobičan je rezultat susreta s morem u pripoveci ‘Letovanje na jugu’. Profesor Austrijanac opčinjen morem nestaje u njegovom beskraju ne zbog samoubilačkog impulsa nego zbog zasenjenosti (zanetosti) lepotom čiji sirenski doziv mami na spoj s pracelinom. Tu obogotvorenu prirodu Andrić opisuje na više mesta (‘Nemiri’, ‘Rzavski bregovi’ itd.) a i u putopisu ‘Leteći nad morem’ gde se prožimaju more, svetlost i sunce, temeljne vrednosti Andrićevog panteističkog vidika.''

         Isidora Sekulić smatra da je i bosanski jezik i stil ona vrijednost do koje je stalo Andriću. I sve bosanske rase, etnije i vjere, u jeziku su jedino ujedinjene i zajedno. Vuk Krnjević piše: ''U tekstu 'Bosanski jezik, govor, stil' Isidora je uoči Drugog svjetskog rata, godine 1941, pisala pronicljivo, kao da je slutila Andrićeve velike romaneskne sinteze koje će doći poslije Drugog svjetskog rata, o razlikama i sličnostima u Bosni koje se ujedinjuju u jedinstvu jezika i govora, jezika „koji je tajanstven u svojoj moći i nekvarljivosti“.

          'Bosna je', piše Isidora, 'doduše malen prostor, ali joj je stanovništvo verama tako oštro podeljeno, da se čini ima se posla sa nekoliko rasa. Uostalom, imade i toga, raznih rasa, vrlo raznih nasleđa i sećanja. Ali niko od toga šarenog stanovništva nije mogao da jezik bosanski izneveri, drukčijom strukturom i psihologijom ga ukrsti, snizi ga, izopači. Svi Bosanci sobom lože onu tamnu vatru koja u njihovu stilu i jeziku nikad ne dogoreva.

          Četiri bosanske vere gledaju se kao iza puškarnica, svaka vera se prilagođuje skrivenim idealima, ali sva muka duha i tela Bosne cedi svoju vrednost u jedan jedini jezički izraz...'

          Andrić je ukrštajući, po Isidori, Istok i Zapad u duhovnom smislu tanano izvlačio unutarnja značenja toga jezika i govora dajući im nova, simbolična značenja. U tekstu 'Tursko' u Bosni i bosanskoj priči ona je to tumačila ovako: ' 'Lijepa tišina', kaže na jednom mjestu g. Ivo Andrić da je vrlo čest izraz u bosanskim dokumentima iz turskog vremena. A ta tišina znači ne samo ćutanje, nego i nedogađanje. Na turskoj strani je to značilo: da ne bude šikana iz Stambula; a na bosanskoj strani; da ne bude neke turske napasti po narodu i vilajetu. Kad nastane 'lijepa tišina' dobro je bilo i Turčinu u Bosni, i Bosancu pod turskom vlašću.' ''

U  strasnom traganju za čovjekom, za onim po čemu je čovjek čovjek, Andrić je nužno i po prirodi stvari morao da se susretne sa filozofijom. Jer, ni čovjek, a ni filozofija, naravno, kao uostalom ni književnost, nijesu bez pretpostavki. Oni ne otpočinju ex nihilo, filozofija ima za pretpostavku čovjeka, kao i što čovjek kao takav u sebi sadrži izvjesnu „količinu“ filozofičnosti. Na kraju, ili na početku, jasno je da se eksplicitni filozofski posao oslanja na implicitnu filozofičnost ljudskog bića. Vanja Sutlić u “Biti i suvremenosti’’ konstatuje: ''Filozofija nalazi u filozofičnosti čovjeka svoju ljudsku pretpostavku, tj. čovjeku kao takvom danu viziju biti.“

                                               (Nastavlja se)