Čini nam se da svako pravo, kvalitetno književno djelo ima metafizičke kvalitete i da za barem jedan dio svog kvaliteta treba da duguje upravo ovoj opservaciji metafizičkog. Metafizika podrazumijeva misaonost i analizu dubljih slojeva stvarnosti. Uostalom, kao što i prave poezije nema bez refleksije i slikovnosti (likovnosti). Miloš Crnjanski je mišljenja da je '' 'svaki roman... poetski... Roman se menja, ali on ipak ostaje poetski, naravno ako čovek ima talenta... Inače, svi romani koji su pisani od ljudi sa talentom su poetski romani’…Bez književnokritičkih saobražavanja Andrićeve poezije i proze, estetskog suočavanja i prožimanja lirskog i epskog, ne može se imati ni približan uvid u njegovo književno delo. Fluidno zrači Andrićeva rečenica u skladnom spoju lirskog i narativnog, toplo emocionalnog i realno meditativnog (nikada ne u cerebralnoj konstrukciji)...Analitički pronicljiv u filigranskom vezu psihološko-etičkih i estetskih suština života, Andrić je i poezijom, njenim samosvojnim zračenjima i značenjima, obogatio svoje književno delo. S razvijenim sistemom psiholoških motivacija on je i u poeziji i poezijom postizao nužnu ravnotežu književnoestetskog emotivnog i misaonog toka i nadmoćno izbegao poetizovanu ritmičku prozu. Poeziji se retko vraćao u svom relativno dugom životu (1892-1975)-; pauze su bile ponekad i suviše duge, ispunjene askezom poetskog ćutanja, pa se stiče utisak da je pisao pesme, beležio poneki stih kada je to bio zaista njegov neodoljivi intelektualni, estetski i moralni imperativ.’’ (Vladeta Vuković: ''Poetske slike i meditativna sazvučja u lirici Iva Andrića’’)

 Ovo su karakteristike ne samo poezije, već i romana i svih drugih proznih tekstova Iva Andrića. Prava poezija sadrži u sebi i misaonost i (s)likovnost. Tu je ona dodirna tačka Andrićeve književnosti sa filozofijom (misaonost), a slikovnost (likovnost) je ono što govori da je u pitanju poetska, književna, diskretna, a ne filozofska metafizika.

            Pri „traganju“ i prepoznavanju metafizičkog, filozofskog u Andrića, mora se poštovati njegov specifični književni pristup i način „riješavanja“ ovako osobenih duhovnih tema. Logično je i to da postoji nužno jedinstvo ovih dvaju „aspekata“ jedne te iste stvari, tj. metafizike. Ako je metafizika prisutna, prisutna je na način koji je i čini prisutnom.

            Andrić i metafizika. Opet smo skoro na početku. Ipak, učinili smo jedan mali korak. Slijedi pitanje: da li se Andrić bavi metafizičkom problematikom?

Koje su filozofijske teme prisutne u čovjeka kao filozofičnog bića, prisutne u njegovom bitisanju i otkrivajuće, Hajdeger bi rekao raskrivajuće, u smislu raskrivenosti bitka, kao takve i za čovjeka-subjekta glavnog njihovog, i za pisca-pripovjedača kada se radi o književnosti, i za sav ostali svijet, zbog same filozofičnosti čovjeka, interesovale Andrića? Koje su ga zapravo teme u ovom smislu preokupirale, o kojim je temama i đe, ako ne na eksplicitno filozofijski način (a to sigurno kod Andrića nije bio slučaj) a ono bar na implicitno filozofičan način, progovorio i ostavio svoju riječ.

            „Šta je to što bih hteo da kažem, kratko i zadihano brzo, kome bilo, pa ma samo gluvoj zemlji ili visokom nebu, koji me čuti ni razumeti ne mogu? Nekoliko reči svega, ali takvih reči koje bi sačuvale i dalje prenele moju nesigurnu misao ali živu misao i ono malo ljudske topline što sam sa mnogo napora preneo kroz život. Da to kažem bez uvoda i objašnjenja, bez zaključka i svrhe. Bez nade.“  Nesumnjivo je da je Andrićevo shvatanje života povezano sa njegovim osjećanjem istoga. Zapravo, radi se o jedinstvu piščeve metafizike i poetike.

         Kakvo je mišljenje Andrića (bilo) o metafizici, o filozofiji? Jedno smo već viđeli iz mota ovog spisa. No, metafizika je odveć neuhvatljiva sfera misaonosti i duhovnosti, pa se može učiniti da je tema ove knjige vrlo široko postavljena. Nema sumnje, nije lako ni samo pobrojati, a kamoli istaći i podrobnije pisati o svim Andrićevim metafizičkim temama i motivima, inspiracijama i idejama iz njegovog vrlo bogatog književnog opusa. U ovom smislu knjiga ima, sasvim sigurno, fragmentaran karakter. Zbog toga nije zasnovana u najtemeljnijem smislu, tj. ne može pretendovati da monografski i cjelovito obradi Andrićevu poetsko-metafizičku misao. Zato će i morati unekoliko da visi u vazduhu. Ali, mislimo, da putem koji smo odabrali, može se doći do nekih vrlo bitnih stvari koje se tiču Andrićevog stvaralačkog postupka i nekih njegovih suštinskih metafizičkih preokupacija datih na visoko literaran način. Uostalom, kako piše Johan Volfang Gete: ''Literatura je samo fragment fragmenta, od onog što je učinjeno malo je napisano, a od onog što je napisano malo zadržano.'' 

U „Znakovima pored puta“ Andrić piše: “Ređe pišem i teže pišem. Primećujem to već od nekog vremena. Ja i sada sa istim uzbuđenjem posmatram sve oko sebe i osluškujem glasove u sebi, ali vidim da moja pažnja menja pravac i bira druge predmete. Ranije su me privlačile konkretne stvarnosti a sad se sve više okrećem ka bezimenim suštinama. Sve manje obraćam pažnju na pojedine likove, izdvojene. Sve manje me zanimaju ime, broj i osobenosti ljudi i predmeta, a sve više njihove vrste, zajednički zakoni njihovog života i smisao njihovog postojanja. Takvo gledanje ne daje poetska dela nego filozofska razmatranja, a ona ne vrede mnogo kad potiču od čoveka koji nije filozof.“  (Podv. G. S.) Ovđe treba biti na oprezu, jer je Andrić bio poslovično strog prema sebi, svome radu i djelu. Smatrao je kao i mnogi drugi veliki umjetnici da je mogao i više dati, više saznati, biti na većoj koristi ljudima kao pripadnicima jedne određene vrste i prirode. Zar nije dao toliko vrijednih priloga svojim univerzalnim istinama koje su dolazile ne samo od analiza „konkretnih stvarnosti“, već i „bezimenih suština“, upravo za korist čovjeku, ne ovom ili onom konkretnom, već, kako bi rekli filozofi, čovjeku kao čovjeku, čovjeku kao dijelu života, Zemlje i kosmosa, dakle, za korist čovjeku da bi on shvatio svu kompleksnost sebe i svog bića kao takvog? Andrić, naravno, nije filozof, ali u svakom je slučaju preoštra njegova ocjena da mu djela proistekla iz analize „bezimenih suština“ „ne vrede mnogo“. Ni jedno takvo djelo, djelo (bilo koje vrste) iz ovog domena, nije slabo filozofsko razmatranje nekog problema ili pojave. No naprotiv, ono je uvijek duboko umno, misaono razmatranje nekog „predmeta“, u najvećem broju slučajeva uzetog u početku iz realnosti, a onda praćeno i na najvećim nivoima stvarnosti (mašte, fantastike), ali uglavnom tretiranog kao „nešto između“ – na granici realnog i iluzionog, realnosti i iluzije. U mnogim pripovjetkama i u svim romanima je to očito. Međutim, čak i u lirskim zapisima, u raznim vrstama meditativne, refleksivne proze, ne radi se o „ogoljenim“, sterilnim filozofskim iskazima, već upravo o neuporedivim, tj. izuzetnim književnim tekstovima najbližim esejističkoj problematici.

Do sada, međutim, o njima – bez obzira na veliki broj interpretatora i interpretacija djela Iva Andrića –  nije se dovoljno pisalo i nije se uvijek stizalo do novih, novijih iskaza i viđenja, odnosno do obuhvata svih aspekata ovog stvaralaštva, koji bi se mogli nazvati metafizičkim ne samo po širini zahvata već i po dubini (umjetničke) obrade i (filozofske) misli. Zato Borislav Mihajlović Mihiz: u tekstu „ Za jednog novog Andrića“ piše da mu je bila želja „da skrene pažnju i probudi ne uvek dovoljno budan interes za gornji sloj i vrhunske vrednosti pripovedaka Iva Andrića, ono u njima što govori o večitom udesu čovekovom na ovom svetu.“  Ima više Mihajlovićevih izvanrednih zapažanja i važnih konstatacija u ovom, po kratkoći malom, ali po dubini misli, velikom tekstu.

                                     (Nastaviće se)