Goran Sekulović: Pedeset godina od smrti Iva Andrića (1892-1975)
NOVI, STARI ANDRIĆ (II)
Čini nam se da svako pravo, kvalitetno književno djelo ima
metafizičke kvalitete i da za barem jedan dio svog kvaliteta treba da duguje
upravo ovoj opservaciji metafizičkog. Metafizika podrazumijeva misaonost i
analizu dubljih slojeva stvarnosti. Uostalom, kao što i prave poezije nema bez
refleksije i slikovnosti (likovnosti). Miloš Crnjanski je mišljenja da je ''
'svaki roman... poetski... Roman se menja, ali on ipak ostaje poetski, naravno
ako čovek ima talenta... Inače, svi romani koji su pisani od ljudi sa talentom
su poetski romani’…Bez književnokritičkih saobražavanja Andrićeve poezije i
proze, estetskog suočavanja i prožimanja lirskog i epskog, ne može se imati ni
približan uvid u njegovo književno delo. Fluidno zrači Andrićeva rečenica u
skladnom spoju lirskog i narativnog, toplo emocionalnog i realno meditativnog
(nikada ne u cerebralnoj konstrukciji)...Analitički pronicljiv u filigranskom
vezu psihološko-etičkih i estetskih suština života, Andrić je i poezijom,
njenim samosvojnim zračenjima i značenjima, obogatio svoje književno delo. S
razvijenim sistemom psiholoških motivacija on je i u poeziji i poezijom
postizao nužnu ravnotežu književnoestetskog emotivnog i misaonog toka i
nadmoćno izbegao poetizovanu ritmičku prozu. Poeziji se retko vraćao u svom
relativno dugom životu (1892-1975)-; pauze su bile ponekad i suviše duge,
ispunjene askezom poetskog ćutanja, pa se stiče utisak da je pisao pesme,
beležio poneki stih kada je to bio zaista njegov neodoljivi intelektualni,
estetski i moralni imperativ.’’ (Vladeta Vuković: ''Poetske slike i meditativna
sazvučja u lirici Iva Andrića’’)
Ovo su karakteristike
ne samo poezije, već i romana i svih drugih proznih tekstova Iva Andrića. Prava
poezija sadrži u sebi i misaonost i (s)likovnost. Tu je ona dodirna tačka
Andrićeve književnosti sa filozofijom (misaonost), a slikovnost (likovnost) je
ono što govori da je u pitanju poetska, književna, diskretna, a ne filozofska
metafizika.
Pri
„traganju“ i prepoznavanju metafizičkog, filozofskog u Andrića, mora se
poštovati njegov specifični književni pristup i način „riješavanja“ ovako
osobenih duhovnih tema. Logično je i to da postoji nužno jedinstvo ovih dvaju
„aspekata“ jedne te iste stvari, tj. metafizike. Ako je metafizika prisutna,
prisutna je na način koji je i čini prisutnom.
Andrić i
metafizika. Opet smo skoro na početku. Ipak, učinili smo jedan mali korak.
Slijedi pitanje: da li se Andrić bavi metafizičkom problematikom?
Koje su filozofijske teme prisutne u čovjeka kao
filozofičnog bića, prisutne u njegovom bitisanju i otkrivajuće, Hajdeger bi
rekao raskrivajuće, u smislu raskrivenosti bitka, kao takve i za
čovjeka-subjekta glavnog njihovog, i za pisca-pripovjedača kada se radi o
književnosti, i za sav ostali svijet, zbog same filozofičnosti čovjeka,
interesovale Andrića? Koje su ga zapravo teme u ovom smislu preokupirale, o
kojim je temama i đe, ako ne na eksplicitno filozofijski način (a to sigurno
kod Andrića nije bio slučaj) a ono bar na implicitno filozofičan način,
progovorio i ostavio svoju riječ.
„Šta je to
što bih hteo da kažem, kratko i zadihano brzo, kome bilo, pa ma samo gluvoj
zemlji ili visokom nebu, koji me čuti ni razumeti ne mogu? Nekoliko reči svega,
ali takvih reči koje bi sačuvale i dalje prenele moju nesigurnu misao ali živu
misao i ono malo ljudske topline što sam sa mnogo napora preneo kroz život. Da
to kažem bez uvoda i objašnjenja, bez zaključka i svrhe. Bez nade.“ Nesumnjivo je da je Andrićevo shvatanje
života povezano sa njegovim osjećanjem istoga. Zapravo, radi se o jedinstvu piščeve
metafizike i poetike.
Kakvo je
mišljenje Andrića (bilo) o metafizici, o filozofiji? Jedno smo već viđeli iz
mota ovog spisa. No, metafizika je odveć neuhvatljiva sfera misaonosti i
duhovnosti, pa se može učiniti da je tema ove knjige vrlo široko postavljena.
Nema sumnje, nije lako ni samo pobrojati, a kamoli istaći i podrobnije pisati o
svim Andrićevim metafizičkim temama i motivima, inspiracijama i idejama iz
njegovog vrlo bogatog književnog opusa. U ovom smislu knjiga ima, sasvim
sigurno, fragmentaran karakter. Zbog toga nije zasnovana u najtemeljnijem
smislu, tj. ne može pretendovati da monografski i cjelovito obradi Andrićevu
poetsko-metafizičku misao. Zato će i morati unekoliko da visi u vazduhu. Ali,
mislimo, da putem koji smo odabrali, može se doći do nekih vrlo bitnih stvari
koje se tiču Andrićevog stvaralačkog postupka i nekih njegovih suštinskih
metafizičkih preokupacija datih na visoko literaran način. Uostalom, kako piše
Johan Volfang Gete: ''Literatura je samo fragment fragmenta, od onog što je
učinjeno malo je napisano, a od onog što je napisano malo zadržano.''
U „Znakovima pored puta“ Andrić piše: “Ređe pišem i teže
pišem. Primećujem to već od nekog vremena. Ja i sada sa istim uzbuđenjem
posmatram sve oko sebe i osluškujem glasove u sebi, ali vidim da moja pažnja
menja pravac i bira druge predmete. Ranije su me privlačile konkretne
stvarnosti a sad se sve više okrećem ka bezimenim suštinama. Sve manje obraćam
pažnju na pojedine likove, izdvojene. Sve manje me zanimaju ime, broj i
osobenosti ljudi i predmeta, a sve više njihove vrste, zajednički zakoni
njihovog života i smisao njihovog postojanja. Takvo gledanje ne daje poetska
dela nego filozofska razmatranja, a ona ne vrede mnogo kad potiču od čoveka
koji nije filozof.“ (Podv. G. S.) Ovđe
treba biti na oprezu, jer je Andrić bio poslovično strog prema sebi, svome radu
i djelu. Smatrao je kao i mnogi drugi veliki umjetnici da je mogao i više dati,
više saznati, biti na većoj koristi ljudima kao pripadnicima jedne određene
vrste i prirode. Zar nije dao toliko vrijednih priloga svojim univerzalnim
istinama koje su dolazile ne samo od analiza „konkretnih stvarnosti“, već i
„bezimenih suština“, upravo za korist čovjeku, ne ovom ili onom konkretnom,
već, kako bi rekli filozofi, čovjeku kao čovjeku, čovjeku kao dijelu života,
Zemlje i kosmosa, dakle, za korist čovjeku da bi on shvatio svu kompleksnost
sebe i svog bića kao takvog? Andrić, naravno, nije filozof, ali u svakom je
slučaju preoštra njegova ocjena da mu djela proistekla iz analize „bezimenih
suština“ „ne vrede mnogo“. Ni jedno takvo djelo, djelo (bilo koje vrste) iz
ovog domena, nije slabo filozofsko razmatranje nekog problema ili pojave. No
naprotiv, ono je uvijek duboko umno, misaono razmatranje nekog „predmeta“, u
najvećem broju slučajeva uzetog u početku iz realnosti, a onda praćeno i na
najvećim nivoima stvarnosti (mašte, fantastike), ali uglavnom tretiranog kao
„nešto između“ – na granici realnog i iluzionog, realnosti i iluzije. U mnogim
pripovjetkama i u svim romanima je to očito. Međutim, čak i u lirskim zapisima,
u raznim vrstama meditativne, refleksivne proze, ne radi se o „ogoljenim“,
sterilnim filozofskim iskazima, već upravo o neuporedivim, tj. izuzetnim
književnim tekstovima najbližim esejističkoj problematici.
Do sada, međutim, o njima – bez obzira na veliki broj
interpretatora i interpretacija djela Iva Andrića – nije se dovoljno pisalo i nije se uvijek
stizalo do novih, novijih iskaza i viđenja, odnosno do obuhvata svih aspekata
ovog stvaralaštva, koji bi se mogli nazvati metafizičkim ne samo po širini
zahvata već i po dubini (umjetničke) obrade i (filozofske) misli. Zato Borislav
Mihajlović Mihiz: u tekstu „ Za jednog novog Andrića“ piše da mu je bila želja
„da skrene pažnju i probudi ne uvek dovoljno budan interes za gornji sloj i
vrhunske vrednosti pripovedaka Iva Andrića, ono u njima što govori o večitom
udesu čovekovom na ovom svetu.“ Ima više
Mihajlovićevih izvanrednih zapažanja i važnih konstatacija u ovom, po kratkoći
malom, ali po dubini misli, velikom tekstu.
(Nastaviće
se)
0 Komentara