Dvadeseti vijek, naročito njegov kraj, te početak dvadesetprvog vijeka, pokazuje da se privodi kraju jedna viševjekovna društveno-tehničko-ekonomsko-socijalno-kulturno-ekološko-vrijednosno-duhovna epoha i priprema nadolazak nove.”... Kao da smo na raskrsnici između dve epohe: umiruće čulne kulture našeg veličanstvenog juče i dolazeće ideacione ili idealističke kulture jednog kreativnog sutra. Mi živimo, mislimo i delujemo na kraju briljantnog šest stotina godina dugog čulnog dana... Velika kriza čulne kulture je već tu, u svoj svojoj okrutnoj stvarnosti i pred samim našim očima vrši samoubistvo... Poluaktivna i polumrtva, ona može produžavati svoju agoniju decenijama, ali njeno proleće i njeno leto prošli su zauvek... “ 

Robovlasničko društvo se nije završilo pobjedom robova nad robovlasnicima, kao što se ni feudalno društvo nije završilo pobjedom kmetova nad feudalcima. Tako se ni kapitalističko društvo nije i ne može završiti sa pobjedom radnika nad kapitalistima. Marksovo suprotno predviđanje, naime, da su proleteri ona klasa koja mora po svom istorijskom položaju da razriješi ne samo svoju suprotnost sa buržoazijom, već i sve druge društvene sukobe i razlike, izgleda da je posljedica i ostatak, osim političkih iluzija i naivnosti, prije svega Hegelove arhaično-konzervativne istorijske matrice po kojoj se razvoj čovječanstva upravo okončava u njegovoj vlastitoj filozofiji.

Zašto bi se, uostalom, samo u jednom, građanskom društvu, u građanskoj epohi, ostvario scenario suprotan od dominantnog istorijskog scenarija i “zakona” koji smo upravo ocrtali? I jedne i druge, klasične proletere i klasične buržuje, prevazilaze istorijsko-društveno-ekonomski procesi sa novim osnovama razvoja, novim “junacima”, sukobima i “rješenjima”. Ovdje se, prije svega, nameće tzv. posthumana i transhumana civilizacijska budućnost i epoha, sa tehničko-tehnologijskom i mašinsko-strojnom osnovom i upućenošću u dalji razvoj. U postmodernom, postindustrijskom, globalizovanom dobu, više nije tehnika sredstvo čovjeka, već je sam čovjek postao sredstvo tehnike. Tradicionalnim vidovima otuđenja prirodati su i mnogobrojni oblici novih, savremenih otuđenja čovjeka. Već smo vidjeli da je Marks, kako je to pokazao Kostas Akselos, i značajni mislilac tehnike i da je u tom promišljanju i došao do kraja (ali ne i preko) metafizičke etape zapadno-evropske sudbe bitka, da govorimo Hajdegerovim jezikom, koji se uostalom Marksu i direktno obraća, u svom čuvenom “Pismu o humanizmu”, odajući mu priznanje da je upravo svojim pojmom otuđenja ocrtao jednu bitnu etapu u povijesti bitka. O tome sam detaljnije pisao u knjizi “Kraj metafizike: Marks, Spengler i Hajdeger”.

 Bez obzira na sve što se dogodilo sa Marksom i oko Marksa, sa samourušavanjem “real-socijalizma” i komunizma, upravo posljednje desetljeće pokazuje da savremeni svijet nije ukinuo potrebu za Marksom, nije nadmašio svojim duhovnim i materijalnim razvojem pitanja na kojima je insistirao Marks. Zato naše savremeno okretanje Marksu nije i ne može biti stav istoričara okrenutog prošlosti, već sasvim aktuelan i živ dijaloški odnos sučeljavanja društva, upoređivanja i preplitanja našeg i njegovog vremena, njegovih i naših iskustava. Marks je, čak, poslije najnovije svjetske krize neoliberalizma krajem prvog desetljeća dvadesetprvog vijeka, “doživio” i kraj kapitalizma, dakle, ono što je dijagnostifikovao, predviđao i priželjkivao. Naime, britanski kapitalizam, kojeg je Marks zapravo najviše i analizirao, doživio je krah. “13. oktobar 2008. u istoriji će ostati zabeležen kao dan kada je britanski kapitalistički sistem priznao svoj poraz.” (“The Daily Telegraph”, London, 14. oktobar 2008., citirano prema “Monde diplomatiqve”, “NIN”, decembar 2008, br. 38, Beograd, str. 1)

 Vidimo da je Marks i dalje aktuelan i savremen mislilac. “Što se više udubljujemo u Marksa, to više stvari otkrivamo.” (Lisjen Sev: “Marksov kontranapad”, Ibid., str. 1; podv. G. S.). U prošlosti se često dešavalo da se čitajući Marksa zapravo nije čitao Marks, već razni “marksizmi”, a znamo kako se odnio Marks prema tom pojmu. Otuda česti nesporazumi oko Marksa i sa Marksom. Zato se čak i danas, poslije više od jednog vijeka od Marksove smrti, moramo sučeljavati sa lošim i pogrešnim interpretacijama Marksa, ograđivati se od njih i odstranjivati ih, sve u cilju čitanja pravog Marksa, tj. čitanja Marksa na pravi način, ne u smislu kuda bi nas on kao naučnik “po sebi”, nezavisno od društvenih i istorijskih okolnosti, mogao odvesti, već kuda mi Marksa, interpretirajući njegovo učenje, i nas same, vodimo i na koji način.

 “Može li se Marx još uvek čitati? Ne prići mu stavom istoričara, nego naći u njegovim spisima podsticaj na razmišljanje, zapodenuti s njim dijalog, na taj način da pitanja koja je on izvodio iz iskustva svoga vremena dopune ona koja izviru iz iskustva našeg doba? U našim očima, odgovor je van svake sumnje. Činjenica koju je teško osporiti, naime da se marksizam u naše vreme raspao, ne znači – kao što misli nekolicina nehajnih kritičara – da je Marksovo delo prestalo da nam postavlja pitanja. Istina je jedino da su nam njegove teze manje značajne nego što je put koji je on sledio da bi pokušao da, raskidajući s različitim strujama tradicije, shvati novi svet koji se ocrtavao u Evropi XIX veka: reč je o njegovom naporu da otkrije, s one strane ekonomskih i političkih institucija, s one strane filozofskih, moralnih i religioznih predodžbi, smisao praksi na kojima su ove utemeljene, kako bi pojmio princip njihove geneze i, istovremeno, stekao opštu spoznaju društvenih odnosa i istorijske budućnosti.

 Naravno, imamo dobrih razloga da ocenimo da se ovakav poduhvat zapleo u protivrečnosti i porodio iluzije koje su kasnije pothranile jednu totalitarnu ideologiju. Ne bi trebalo, međutim, da iz toga izvedemo zaključak da je taj poduhvat bio uzaludan, pa čak ni da nas poučava samo svojim neuspehom. Kada bi i bila istina da Marks nije mogao da postigne više od osciliranja između racionalizma i iracionalizma, između voluntarizma i fatalizma, između ekstremnog subjektivizma i ekstremnog objektivizma, ipak bi nam u zadatak ostalo da procenimo njegovu nameru i spoznamo kako je nastojao da izbegne ove suprotnosti. Taj zadatak je utoliko legitimniji što formulu za prevazilaženje ovih suprotnosti – formulu koju su mnogi posle Marksa tražili – mi i dalje tražimo.

 Kada bi i bilo istina da on nije uspeo da istovremeno pojmi specifičnost ljudskog sveta i njegove implikacije u svetu prirode, ili barem da razradi distinkciju između realnog i imaginarnog koja ih pri tom međusobno ne razdvaja, ipak bi trebalo priznati da njegov rad na interpretaciji u sebi stalno nosi trag tog cilja. Ako bismo morali konačno da osudimo njegovo nepoznavanje političke činjenice, da zaključimo kako je iluzorno svesti je na posledice klasnih odnosa koji su sa svoje strane determinisani načinom proizvodnje, pa i da odlučimo zbog toga da se vratimo velikim izvorima političke filozofije za koje je Marks verovao da su usahli, već samim tim zahtevom neopravdano bismo ignorisali sve ono što taj zahtev posredno duguje Marksovom delu. Ignorisali bismo takođe i činjenicu da nema ozbiljnog propitivanja politike koje se ne oslobađa socijalnog pitanja.” 

                                                 (Nastaviće se)