Društvo

Nove knjige – dr. sc. Branislav Marović: ’’Crna Gora u Kraljevini Jugoslaviji i njene neostvarene privredne nade 1918-1941.’’

Stvaranje zajedničke jugoslovenske države 1918.g. nije bilo ekonomski opravdano

Mar 26, 2020 0 Komentara

(15 riječi)

- Crnogorski narod stupajući u zajedničku jugoslovensku državu 1918.g., mnogo veću i ekonomski neuporedivo snažniju od svoje dotadašnje države, očekivao je preokret u ekonomskom razvoju. Ali nade koje je imao u taj bolji život veoma su brzo iznevjerene i ostala su samo razočarenja - ’’...Zar još moramo dokazivati da bez političke ravnopravnosti garantovane ustavnim odredbama ne može biti ni ekonomske ni socijalne pravde i ravnopravnosti” (Crna Gora nije pasivna, “Zeta”, br. 18/1939, str. 1)

Piše: dr. sc. Goran Sekulović

            Pred nama je nova knjiga dr. sc. Branislava Marovića, istaknutog crnogorskog istoričara, autora više kapitalnih knjiga i studija, prije svega, o ekonomskim i privrednim temama i aspektima razvoja Crne Gore, ali i drugim državotvornim njenim žilama kucavicama, kao što je nacionalno crnogorsko pitanje. Marović je pisac i dvotomne fundamentalne crnogorske ekonomske istorije u njenom hiljadugodišnjem rasponu od najstarijih, dakle, dukljanskih vremena pa sve do danas. Posebno se bavio i bavi istorijom institucionalnog, tj. komorskog organizovanja privrednog života u našoj zemlji od njegovih prvih začetaka. Ko je upoznat sa izuzetno dragocjene dvije posljednje Marovićeve knjige (''Komunisti Crne Gore i crnogorsko nacionalno pitanje 1919-1989'' i ''Teme iz ekonomske istorije Crne Gore''), s nestrpljenjem je očekivao najavljenu njegovu buduću knjigu – zbirku tematskih članaka i studija koja je isključivo posvećena ekonomiji i privredi Crne Gore između dva svjetska rata – ’’Crna Gora u Kraljevini Jugoslaviji i njene neostvarene privredne nade 1918-1941.’’

            Dr. sc. Branislav Marović odmah na startu originalno i dokumentovano pristupa istorijskim prilikama uoči nastanka zajedničke jugoslovenske države 1918.g. Naime, on utvrđuje da je većinsko raspoloženje crnogorskog stanovništva i građana dotadašnje suverene i nezavisne crnogorske države bilo takvo da se nije dovodila u pitanje opšta želja i namjera da se i Crna Gora priključi novoj jugoslovenskoj državi. Ali, naravno, jugoslovenskoj državi na ravnopravan i jednakopravan način kao i ostali njeni konstituenti, a ne da postane faktički i praktično priključeni dio teritorije države Srbije čime su negirana sva istorijska, državna, nacionalna  i kulturna prava Crne Gore. Ovakav način negiranja crnogorskog individualiteta i identiteta u svakom pogledu i aspektu, imao je i ima i danas nesagledive reperkusije koje se ogledaju u apsolutnom negiranju bilo kojeg prava u smislu crnogorske etničke, nacionalne, državopravne, kulturne, jezičke i svake druge posebnosti.

            Pukovnik Dragutin Milutinović: “Nezadovoljstvo s Srbijom je opšte, jer su razočarane sve nade: i političke i ekonomske”

            Ideja o etničkoj bliskosti Južnih Slovena, posebno naglašena polovinom XIX vijeka bila je veoma prihvatljiva crnogorskom narodu koji je u svojoj dugoj istoriji stalno branio svoju slobodu, pa je u jugoslovenskom ujedinjenju vidio prednost da se lakše zajedničkim snagama odupre neprijatelju. Taj odbrambeni faktor bio je jak 1918. godine, kada se crnogorski narod kao najmanje brojan narod odlučio da pređe u jugoslovensku zajednicu. Isto tako snažna je bila i ideja boljeg ekonomskog života u jugoslovenskoj zajednici, koju je autor prije svega u knjizi pratio kako se kretala.

            Crnogorske mase željele su i tražile su jugoslovensku državu, ali put do nje bio je ostvarenje prirodnog kretanja manjeg ka većem, jer manji potok u veći uvire, ali za većinu crnogorskog naroda taj veći potok bio je jugoslovenski, a ne srpski kako je to odlučila Podgorička skupština 1918. godine. Odlukama tzv. Podgoričke skupštine Crna Gora je anektirana Srbiji i time prekinula svoju hiljadugodišnju državnost, samostalnost i nezavisni razvitak, što će imati dalekosežne posljedice na njen ekonomski, politički i kulturni život i državno-pravni položaj. Rad Podgoričke skupštine i njene odluke su bile ilegalne i nelegitimne. Odluke tzv. Podgoričke skupštine stigle su iz Vlade Kraljevine Srbije i usvojene bez rasprave aklamacijom i naravno izazvale masovno nezadovoljstvo oko 35.000 ljudi koji su oružjem, a neki i kosijerom ustali da brane pravo, čast i slobodu Crne Gore u Božićnom ustanku 6. januara 1919. godine.

            Nezadovoljstvo i razočaranje izazvale su odluke Podgoričke skupštine i kod “bjelaša” koji su bili za bezuslovno ujedinjenje sa Srbijom i masovno kod “zelenaša” koji su tražili da Crna Gora uđe u ujedinjenu Jugoslaviju kao samostalna kraljevina, onako kako će da uđe i Srbija i druge pokrajine, a zatim će Jugoslaviji dati određeni oblik uređenja. Zelenaši su podnijeli Podgoričkoj skupštini žalbu u kojoj su tražili: “Mi smo za to da u Jugoslaviju uđu Crna Gora i Srbija bratski ruku pod ruku i ravnopravno”.

            No, ne samo u ovoj žalbi, već i u drugim zahtjevima u pisanoj formi zelenaši (ustanici) su ponavljali kako žele da riješe pitanje ulaska Crne Gore u jugoslovensku državu. Citiraćemo samo jedan od zahtjeva koji su uputili Izvršnom odboru i komandantu Jadranskih trupa prilikom opsade Cetinja: “Mi smo svi složni da Crna Gora uđe punopravna sa ostalim pokrajinama u jednu veliku Jugoslovensku državu, bez ikakvih unutrašnjih granica – oblik vladavine ostavljamo da punopravno riješi redovno izabrana skupština svijeh Jugoslovena (konstituanta) čemu ćemo se srdačno ponositi”. Ovo pismo potpisao je kapetan Krsto Popović, Bajice 22. decembra 1918. godine.

            Među nestalim državama poslije Prvog svjetskog rata bila je Kraljevina Crna Gora, međunarodno priznata država, saveznica pobjedničke alijanse Velike antante u tom, kako je nazivan, Velikom ratu u kojem je izgubila oko 20.000 stanovnika i imala ukupnu materijalnu štetu oko 740.000.000 francuskih franaka. Ekonomski razlozi kao ''argumenti'' za odluke koje je usvojila takozvana Podgorička skupština, uveličani su, a neki i netačni. Ovo sve zbog toga što je glavni i osnovni cilj učesnika ''skupštine'' u Podgorici bio ostvariti političku odluku o pripajanju Crne Gore Srbiji i time ispuniti zahtjeve Vlade Kraljevine Srbije. Time su ekonomski razlozi podređeni političkim, kako bi se postigao jače njihov efekat i u što kraćem roku ostvarila zamisao vlade u Beogradu i tako Mirovna konferencija u Parizu u dvorcu Versaj, u sali Ogledala stavila pred svršen čin – mi smo stvorili državu na vama je da je priznate.

            Odluke tzv. Podgoričke skupštine izazvale su nove političke podjele u hiljadugodišnjem crnogorskom društvu koje će se posebno osjetiti u periodu 1941-1945. godine u podjeli na partizane i četnike, a koje traju i u ovo naše vrijeme potencirane političkim događajima početkom devedesetih godina XX vijeka. Svakako posebno nezadovoljstvo izazvao je način ujedinjenja CrneGore sa Srbijom, jer to nije bilo stvarno ujedinjenje već prisajedinjenje, zatim teško ekonomsko stanje praćeno glađu naroda i mnogobrojnim bolestima i nerodnim godinama. O tom nezadovoljstvu naroda komandant Jadranskih trupa pukovnik Dragutin Milutinović piše: “Nezadovoljstvo s Srbijom je opšte, jer su razočarane sve nade: i političke i ekonomske”.

            Iz Crne Gore se više uzimalo, nego što joj se davalo

            Za ovu knjigu dr. sc. Branislav Marović koristio je dokumenta arhiva u Beogradu, Sremskim Karlovcima, Cetinju, Podgorici, Kotoru, a posebno je korišćena arhivska građa Trgovinsko-industrijske i zanatske komore u Podgorici, zatim statistička dokumentacija: štampa, časopisi i brojna literatura. Kada je Crna Gora na Berlinskom kongresu 1878. godine dobila status nezavisne, slobodne države imala je jedan mirni period od 34 godine koji je iskoristila za unapređenje ekonomskog života. Osnovna privredna grana bila je poljoprivreda sa stočarstvom. Crnogorska država uspjela je da u ovom mirnom periodu snažnije zakorači na put ekonomskog razvoja i u odnosu prema prethodnom stanju postigne zapažene rezultate, ali početne i nedovoljne. Izgradila je u bespuću puteve spajajući sela i varoši, gradi prvu željezničku prugu Bar - Virpazar, zaplovili su i prvi brodovi pod crnogorskom zastavom na Skadarskom jezeru, i Jadranskom moru, razvija se trgovina, bankarstvo, trgovački kapital, osnivaju se prvi industrijski objekti (za preradu drveta i u prehrambenoj industriji), unapređuje se stočarstvo i osniva veterinarska služba, grade se nove varoši, škole, bolnice. Sve to daje jednu novu dimenziju razvoja crnogorskog društva koje kreće kapitalističkim putem potiskujući stari patrijarhalno-glavarski poredak. Postavljaju se temelji ustavnosti i parlamentarnog života, osnivaju se prve političke stranke – što crnogorskoj državi daje karakter evropskih vrijednosti i građanske evropske države.

            Posebno je značajno sljedeće pitanje koje autor obrađuje, naime: DA LI JE CRNA GORA EKONOMSKI IZDRŽAVANA DA BI OPSTALA? Ovo pitanje već duže vrijeme traži odgovor istorijske i ekonomske nauke. U najvećem dijelu javnosti ne samo srpske, već i crnogorske, koja je bila i ostala pod uticajem velikosrpske politike i propagande, takvo mišljenje preovlađuje da je Crna Gora upravo mogla ekonomski egzistirati samo uz pomoć Srbije. Ovo mišljenje i danas postoji i djeluje na političke podjele crnogorskog društva. Savremena crnogorska istorijska nauka nije, dakle, dovoljno pažnje poklonila ekonomskom položaju Crne Gore u Kraljevini Jugoslaviji, odnosno jednom njenom segmentu ekonomskoj politici koju je vodila Kraljevska vlada u Beogradu. Kao da je i ovo pitanje jedno od onih od kojih se “bježalo” i tako ostalo sa djelimičnim odgovorom.

            Političku, stručnu i intelektualnu javnost i javnost uopšte u Crnoj Gori između dva svjetska rata nijesu samo opterećivali uzroci koji su Crnu Goru doveli u tu tešku ekonomsku realnost, već se na drugoj strani u tim krugovima vodila rasprava o tome da Crna Gora nije siromašan kraj po svojim prirodnim potencijalima i da se jednom pravilnom ekonomskom politikom Kraljevske vlade mogu aktivirati ti potencijali i da Crna Gora može u tom slučaju izdržavati samu sebe, pa je u tom smislu navođeno više primjera. Ukazivano je, takođe, i na to da se iz Crne Gore više uzima, nego što joj se daje.

            Zato je osnovni zajednički stav crnogorske javnosti bio da se prije svega korigovanjem ekonomske politike Kraljevske vlade prema Crnoj Gori može doći do boljeg ekonomskog stanja njenih stanovnika.

            U komentaru pod pomenutim naslovom “Crna Gora nije pasivna” u nedjeljnom listu “Zeta” se kaže: “Ona (Crna Gora - B.M.) je danas još samo zapostavljena i neiskorišćena, na štetu najširih slojeva njenog radnog naroda. I to samo radi toga što je centralizovana i što kroz tu centralizaciju nema mogućnosti da je gospodar na svome tlu, da svoju baštinu obradi prema svojim mogućnostima i potrebama... I zar još moramo dokazivati da bez političke ravnopravnosti garantovane ustavnim odredbama ne može biti ni ekonomske ni socijalne pravde i ravnopravnosti.” (Crna Gora nije pasivna, “Zeta”, br. 18/1939, str. 1)

            Autor pokazuje da je Crna Gora godišnje davala u centralnu jugoslovensku kasu 70 miliona dinara od duvana. Za 20 godina Crna Gora je uplatila u tu kasu milijardu i 400 miliona dinara. (Ravnopravnost Crne Gore u investicijama, “Zeta”, br. 26/1939). Međutim, i tada je bilo Crnogoraca koji su prihvatili mišljenje da Crna Gora ne može da opstane bez ekonomski pomoći Srbije.             Javnost Crne Gore smatrala je da bi Crna Gora u jednom drugom sistemu kakav je federalistički došla do ravnopravnijih i “čistijih bratskih finansija, što će reći da znamo što dajemo, a što nam pripada da dobijemo bez prošnje i moljakanja”.

DESET GODINA ČEKANJA NA FORMIRANJE ASOCIJACIJE PRIVREDNIKA CRNE GORE

            U egzistencijalna pitanja koja je trebalo što prije rješavati svakako spada formiranje asocijacije privrednika Crne Gore, koja je crnogorskoj privredi bila neophodna da joj pomogne u organizaciji i razvoju saobraćaja, poljoprivrede, industrije, zanatstva, trgovine, ratarstva. Dakle, svih ekonomskih grana koje su značile životni opstanak njenih stanovnika. Politička opstrukcijavlasti nove jugoslovenske države prema Crnoj Gori  i krajnje rezervisan stav prema bilo kakvom njenom obliku razvitka uticali su da Crna Gora čeka punih deset godina na rješavanje tog značajnog pitanja.

            Čekanje od 10 godina na formiranje jedne ovakve institucije koja je Crnoj Gori bila neophodna može se tumačiti nebrigom, nezainteresovanošću i opstrukcijom Kraljevske vlade u Beogradu prema Crnoj Gori. Ni tada kada je formirana ova privredna ustanova, a ni kasnije svojom nadležnošću nije pokrila teritoriju svoje administrativno-upravne jedinice. Komora se stalno sa ovim problemom suočavala nastojeći da, i preko svojih političkih predstavnika,pod svoju privrednu ingerenciju obuhvati čitav prostor Zetske banovine koja je ostala kao administrativna jedinica sve do propasti Kraljevine Jugoslavije 1941. godine.

            Dr Marović piše o radu Komore na brojnim ekonomskim pitanjima koja su za Crnu Goru bila aktuelna. Bili su to veoma realni predlozi koji su predstavljali brži, svestraniji, racionalniji i pravičniji odnos Kraljevske vlade u Beogradu prema Crnoj Gori i njenom stanovništvu. Od tih brojnih zahtjeva Trgovinsko-industrijske i Zanatske komore u Podgorici, malo je toga uspješno riješeno, jer je vlast u Beogradu Crna Gora interesovala samo u izbornim godinama, kada su se politički nosioci stranačkih izbornih lista kretali po njoj i na predizbornim skupovima bili veoma darežljivi u obećanjima za rješavanje njenih brojnih egzistencijalnih pitanja.

            No, egzaktni podaci o mjestu industrije Crne Gore u industriji Jugoslavije pravi su pokazatelji realnog ondašnjeg stanja. Crna Gora je 1938. godine učestvovala u ukupnom broju fabrika u Jugoslaviji sa 0,52 %, u ukupnom kapitalu sa 0,20 %, u pogonskoj snazi (KS) sa 0,17 %, u ukupnom broju radnih mjesta sa 0,10 %, u vrijednosti industrijske proizvodnje sa 0,33 %. Investicije u industriji 1918-1938. godine po stanovniku (Jugoslavija 100) iznosile su u Crnoj Gori 12 i bile su najmanje od svih oblasti u tadašnjoj Jugoslaviji. Crna Gora je u poređenju sa Slovenijom najrazvijenijim područjem u Jugoslaviji, zaostajala za preko 22 puta.

            Vrijednost industrijske proizvodnje u 1938. godini po stanovniku Crne Gore iznosila je 15,5 % od jugoslovenskog prosjeka, dok je u Sloveniji iznosila 290 %.

            Stepen razvitka industrije i privrede uopšte pokazuje upoređenje potrošnje električne energije po glavi stanovnika u Crnoj Gori i Jugoslaviji u 1939. godini. U Crnoj Gori je ova potrošnja bila manja za preko 35 puta od prosjeka u Jugoslaviji.

            Nivo industrijskog razvitka Crne Gore najbolje možemo vidjeti u upoređenju sa drugim pokrajinama Jugoslavije, koje su, osim Slovenije, takođe bile na dosta niskom stepenu industrijskog razvitka.

            U Crnoj Gori na 1000 stanovnika bilo je investirano svega 85.000 dinara kapitala, raspolagalo se sa 7 konjskih snaga pogona i sa jednim radnim mjestom u industriji. Crna Gora je zaostajala za najrazvijenijom Slovenijom u investiranom kapitalu za preko 22 puta, za Hrvatskom 14,5 puta, za najzaostalijom Makedonijom za preko tri puta. Tako male investicije na nisku razvojnu osnovu nijesu mogle bitnije uticati na brži ekonomski razvoj Crne Gore i ona je, zajedno sa još nekim područjima Jugoslavije, ostala najnerazvijeniji dio jugoslovenske države između dva svjetska rata. Ovaj pokazatelj govori i o odnosu centralne vlasti u Beogradu prema Crnoj Gori.

            Crnogorski narod stupajući u zajedničku jugoslovensku državu, mnogo veću i ekonomski neuporedivo snažniju od svoje dotadašnje države očekivao je preokret u ekonomskom razvoju. Ali nade koje je imao u taj bolji život veoma su brzo iznevjerene i ostala su samo razočarenja. Nova državna zajednica pokazala je svoje pravo lice odmah na početku svojih prvih koraka kada je veoma stradaloj Crnoj Gori u Prvom svjetskom ratu dodijelila iz reparacija koje je dobila od poraženih država samo pet miliona maraka (45 miliona dinara), iako je Kraljevska vlada početkom 1927. godine odobrila Crnoj Gori (Zetskoj oblasti) 15 miliona zlatnih maraka (oko 170 miliona dinara) iz reparacionog fonda.

            Razočaranja u “bratsku” Kraljevsku vladu nijesu se zadržala na pomenutim primjerima. Ubrzo su došla nova koja su se smjenjivala jedna za drugim u kratkim intervalima i negativno se odrazila na stanovnike Crne Gore, kada je došlo do zamjene perpera za dinare i uvođenja srbijanskog dinara kao zajedničke valute nove države, kada je vrijednost perpera prema dinaru određena 5:1. Ovaj paritet ostao je dvije i po godine, što se veoma štetno odrazilo na ukupan privredni život Crne Gore. Bilo je gotovo opšte nepovjerenje i razočarenje prema Kraljevskoj vladi i monarhu Aleksandru Karađorđeviću, koji su čitavo vrijeme postojanja jugoslovenske države, ekonomski favorizovali Srbiju. Crna Gora nije bila zapostavljena samo u ekonomskom pogledu. Broj škola i njihova lokacija nijesu zadovoljavali potrebe Crne Gore u međuratnom periodu. U nastavnim planovima i programima unitaristička organizacija države isključivala je svako nacionalno obilježje. Sporo i sa velikim zakašnjenjem, centralna jugoslovenska vlast u Beogradu donosila je odluke kada je bila u pitanju Crna Gora. Jedna od takvih odluka bila je da se punih 12 godina raspravljalo o potrebi osnivanja niže poljoprivredne škole u Crnoj Gori. I tek početkom 1933. godine osnovana je Niža poljoprivredna škola u Baru (Topolica) sa jednogodišnjom nastavom koja je trajala sve do 1938. godine, kada je pretvorena u dvogodišnju.

            Karakteristika Kraljevskih vlada bila je česta promjena ministara, njihova nestručnost i naglašeno zastupanje stranačkih interesa. Predsjednici vlada kao i ministri najvažnijih ministarstava (finansija, ekonomije, saobraćaja, odbrane (vojske), spoljnih i unutrašnjih poslova) bili su, uglavnom, iz Srbije, miljenici kralja Aleksandra Karađorđevića, koje je inače on postavljao ukazom. Veoma skromna zastupljenost ličnosti u ovim vladama iz Crne Gore koje su odlučivale o ekonomskoj politici i ekonomskom razvitku pasivnih krajeva kakva je bila i Crna Gora nijesu mogle uticati na bolje ekonomsko tretiranje Crne Gore.

            Na kraju knjige  dr. sc. Branislav Marović zaključuje: ‘’Tako je vođenjem ovakve politike jugoslovenske vlade Crna Gora ostala na nivou ekonomskog razvitka sa kojim je ušla u Kraljevinu Jugoslaviju. Naše istraživanje privrednog razvoja Crne Gore u periodu 1918-1941. u Kraljevini Jugoslaviji dozvoljava da se na pitanje da li je stvaranje zajedničke države bilo ekonomski opravdano odgovori – nije. Jedno od najvažnijih pitanja privrednog razvoja – agrarna struktura nije promijenjena. Crna Gora je ostala agrarna zemlja sa svim ekonomskim i socijalnim problemima koji su postojali i ranije u samostalnoj crnogorskoj državi.’’