Uslijed brojnih i naslijeđenih, objektivnih, ali i subjektivnih teškoća i nedosljednosti, unutrašnjih protivurječnosti, konflikata, i birokratskih deformacija do kojih je dolazilo u razvitku samoupravnog socijalizma, kao i uslijed otpora – u, prije svega, zemljama nekadašnjeg tzv. ''realnog socijalizma'' – tome da se samoupravljanje u što većem broju zemalja, dakle na globalnom planu, pokuša sprovesti kao dominanta ili pak makar kao jedan od vidova i sadržaja privrede, društvenih odnosa i političkog sistema (u najrazvijenijim zemljama zapadne Evrope bila je doduše prisutna radnička participacija), pothranjivala se i širila nevjerica i sumnja u ideju i praksu samoupravljanja. Sa njom su išla i razna mišljenja kao što su: da je samoupravljanje „već odigralo svoju ulogu“, zatim, npr. da je ono „neprimenjivo“ u razvijenom industrijskom društvu, da se njegova funkcija „svodi na stvaranje prvobitne akumulacije u socijalizmu“, da je ono u suprotnosti s potrebama razvijene tehnologije, jer neminovno atomizira privredu i društvo, itd., itd.

No, nasuprot tome, mnoge naučne analize u društvenim naukama – od antropologije i filozofije preko psihologije do politike i ekonomije – su u decenijama unazad pokazivale da svijet nije bio našao ni originalnijih, ni inovativnijih, ni boljih perspektivnih rješenja niti je formulisao adekvatnije moguće i realne, konkretnoutopijske dakle, horizonte budućeg humanističkog ukupnog društvenog preobražaja, ali i aktuelne i društvene i privredne prakse za „transformaciju rada“, za „dezalijenaciju rada“, i ostvarenje „poretka slobode“ od samoupravljanja. Zato je ideja i praksa  samoupravljanja i bila i ostala ne samo kao jedan od antikvarnih dragulja čovjekove društvene aktivnosti i filozofije u škrinji i riznici dosadašnjih istorijskih njegovih pokušaja – među mnogim takvim u biti istociljnim a tako u vidovima ispoljavanja različitim i drugačijim! –  da zasnuje neko bolje utopijsko carstvo ''vječne'' slobode, pravde, jednakosti i sreće, već i sasvim vitalno, živo i inspirativno vrelo novih podsticajnih i čovjekovom iskonskom slobodnom i humanom biću odgovarajućih ideja, mogućnosti i vizija.

Nema sumnje da je samoupravljanje u svjetskim razmjerama – a u okviru toga jugoslovensko, pa samim tim i crnogorsko, učešće i iskustvo sa političkim sistemom socijalističkog samoupravljanja je bilo i ostalo na prvom mjestu po originalnosti, zamahu i opsegu, rezultatima i domašaju, izazovima i ostavljenom  nasljeđu za budućnost! – dalo jedan od najhumanijih projekata u kojima je čovjek kao čovjek tražio i sebe kao biće nezavisnog, dostojanstvenog i slobodnog integriteta, i najbolje i najpravednije mogućnosti i društvenih i ekonomskih i kulturnih i uopšte civilizacijskih mogućnosti! Sa svime time je istorijski posmatrano – samo i isključivo uporedivo sa Pariskom komunom! – bila i ostala za sva vremena povezana čuvena fundamentalna društvena akciona „parola“ o neposrednom učešću direktnih proizvođača u upravljanju fabrikama i privredom.

Višedecenijsko trajanje samoupravnog socijalizma u Jugoslaviji i u Crnoj Gori tako je bilo i ostalo neraskidivo povezano sa razvojem savremenog svijeta, a s obzirom da je omogućavalo jedan od najbržih razvoja ukupnih društvenih odnosa, dakle ne samo ''baze'' (privrede i ekonomije) već i ''nadgradnje'' (društvene i duhovne infrastrukture), i povezano sa uticajem moderne naučne i tehničke revolucije, koja je bila ‘’pogonsko gorivo’’ u stvaranju neophodnih ukupnih društvenih uslova za pojavu, tok, razvoj i rezultate samoupravljanja. Doduše, samoupravljanje je u Jugoslaviju i u Crnoj Gori  došlo ranije nego što smo bili ušli u fazu visokog tehnološkog razvitka. U ovom smislu ono je bilo u početku više ideološki, nego čisto privredni i društveni projekat. No, to nikako ne umanjuje njegov civilizacijski humanistički sadržaj i nesumnjivu vrijednost. Naprotiv! Ovom činjenicom se samo djelimično može objasniti otkud je bilo toliko sumnji, teškoća i otpora u ostvarivanju sistema samoupravljanja.

       I ma koliko znali danas o svim ograničenjima i slabostima nekadašnjeg socijalističkog samoupravljanja, nikako ne treba zanemariti, naprotiv!, činjenicu da su iz čitavog svijeta, osobito iz najrazvijenijeg, i sistemski i sistematski! u našu bivšu zemlju SFRJ dolazili njihovi najumniji i najkreativniji predstavnici zaduženi za razvoj njihovih društava u različitim domenima, društava koja su njegovala i te kako različite vidove radničke participacije u svojim privredama i ekonomijama – a đe smo danas mi sami po ovom pitanju u našim tzv. tranzicionim društvima, ne treba nažalost ni govoriti, jer su radnička prava i njihova proizvodna, socijalna i društvena uloga i slobode kao bitni aspekti ukupnih ljudskih prava i sloboda, u potpunosti pogažena, grubo i sasvim divljački i pljačkaški, do kraja, ogoljeno instrumentalizovana, diskriminisana i na marginama društvenih kretanja – da bi na licu mjesta sagledali prednosti i suštinu našeg jugoslovenskog i dakako u tom kontekstu i crnogorskog samoupravnog društva. Ne treba nikako zaboraviti da su i Jugoslavija i Crna Gora u tom vremenu bilježili izvanredan privredni i ukupni društveni rast.

        Danas je sve to nažalost prošlost i što je najgore u mnogo višem stepenu nego što bi se iz tog i takvog nasljeđa moglo i moralo poučnog i emancipacijskog, vrijednog i produktivnog, pozitivnog i budućnosnog, humanističkog i univerzalnog, empatičnog i solidarnog naći, izvući, valorizovati, sačuvati i novim kvalitetom nadograditi. Bila je to u mnogim aspektima sve više i realizovana sadašnjost, ne samo dakako proleterijata i njihove tadašnje samoupravno-socijalističke organizacije – odnosno in nuce asocijacije slobodnih i ravnopravnih neposrednih proizvođača, asocijacije i zajednice slobodnog i udruženog rada, koji je i Marks itekako spominjao i veličao kao budućnost ljudskog roda i ostvarenje više faze, tj. već realizovanog i zrelog komunizma, a koji je kod nas čak bio i praktično umnogome zaživio! – već i gotovo svih ostalih sfera društva.

„Ona (radnička klasa) zna da današnje, stihijsko djelovanje prirodnih zakona kapitala i zemljišne svojine, može da se zamijeni stihijskim djelovanjem zakona socijalne ekonomije slobodnog i udruženog rada, samo kroz dugi proces razvitka u novim uslovima.“[1]

           Radničkoj i uopšte u cjelini svim proizvođačkim klasama svih vrsta, svim kreativnim i stvaralačkim zajednicama i svim pojedincima, sve ovo nabrojano  i istaknuto su bili – i sve do danas naravno kao izuzetno vrijednu baštinu – ostavili u amanet i nasljeđe klasici marksizma, da im bude nit vodilja, putokaz u dugom, neizvjesnom, složenom revolucionarnom preobražaju staroga u novo društvo, staroga suštinski gledano nimalo ili nedovoljno slobodnog društva u sve slobodnije i emancipovanije, civilizovanije i demokratičnije društvo. Takva jedna buduća –  udružena sa drugim naprednim, humanim i univerzalnim teorijama i praksama savremenog čovječanstva, a u jednom vremenu znamo kod nas u Jugoslaviji i u Crnoj Gori i realizovana sadašnjost – radnička, kreativna, najšira stvaralačka interkulturalna, demokratska, kosmpolitsko-građanska, multivjersko-ekumensko-nadkonfesionalna, dakle, i nacionalno-etničko-narodna i socijalno-ekonomsko-proizvodna samouprava, je forma, oblik, dezalijenacije, razotuđenja čovjekovog rada, njegove cjelokupne integralne ličnosti, i uspostavljanja i samoostvarivanja „novog“ – zapravo sintetičnog, sinergijskog, odnosno starog, izvornog, iskonskog integriteta obogaćenog i oblagorođenog, modernizovanog, humanizovanog i oposredovanog sa novim, savremenim, civilizacijskim kvalitetima i parametrima – integriteta, tj. totalno razvijenog čovjeka, ljudskog bića u punom smislu te riječi, ljudskog roda, koji je došao sâm ka sebi sâmome, u svoj iskon, zavičaj. I antifašizam i samoupravljanje kao sastavni dio tog pojma – bilo kao integralno samoupravljanje ili pak ''samo'' kao participacija radnika – potrebno je sagledavati i viđeti kao dragocjeno nasljeđe istorijskog i društvenog našeg, crnogorskog, ranijeg socijalističkog puta i utkati ga u moderan koncept prije svega ljudskih prava u procesu obnove našeg ukupnog društva, kao i naravno ekonomije i privrede, ali i harmonizovnih i civilizovanih čitavih međuljudskih odnosa, građenja povjerenja i poštovanja između različitih društvenih i socijalnih subjekata i kolektiva.

                Recimo na kraju da Crnogorski antifašizam u sebi sadrži oslobodilačku i emancipacijsku, univerzalnu humanističku i nacionalnu i socijalnu dimenziju. On se ne smije redukovati ni na jedan od ova dva posebna pola, jer crnogorski narod se u svojoj bogatoj istoriji uvijek borio i za slobodu i za pravdu, i to ne samo za socijalnu pravdu, već za cjelovitu pravdu i pravicu koja se mora držati načela, kako bi rekao Njegoš, da je čovjek najviše i najdostojanstvenije biće u kosmosu. U modernoj, savremenoj istoriji, pak, u kojoj se značenjski i sadržajno direktno pojavljuje opreka fašizam-antifašizam, crnogorski narod uvijek se borio za svoje – i svih drugih! – i nacionalno i socijalno oslobođenje. Uz to, on je u ovu borbu utkao i unio svo svoje specifično nacionalno a univerzalno istorijsko nasljeđe čovjekoljublja, dobročinstva, kosmpolitizma, solidarnosti, univerzalne empatije, podrške i pomoći svim obespravljenima i potlačenima, diskriminatorsko i marginalizovano, neljudski i neravnopravno tretiranim grupama, klasama, narodima-nacijama, nacionalnim manjinama i pojedincima.

                                                         (KRAJ)