O načinima proizvodnje

Opšti Marksov tzv. mega ili makro koncept od šest načina proizvodnje od prvobitne zajednice do kapitalizma i socijalizma (preko robovlasništva, feudalizma i azijatskog načina proizvodnje) po Habermasu trpi problem ''mešovitih i prelaznih formi: samo u malom broju slučajeva pokrivena je ekonomska struktura jednog društva jednim jedinim načinom proizvodnje; intekulturalna difuzija i naslage tokom vremena omogućuju nastanak kompleksnih struktura, koje moraju biti tumačene kao kombinacije više načina proizvodnje.'' Habermas ipak smatra da su još ''značajniji, međutim, problemi koje postavlja sam razvojno-logički redosled načina proizvodnje.'' To su dileme oko prvobitne zajednice (''kako se na osnovu istog načina proizvodnje prvobitne zajednice mogu povući razlike između paleolitskih i neolitskih društava''), oko tzv. azijatskog načina proizvodnje (treba li ovaj način proizvodnje uračunati u poslednji stadijum prazajednice i njenog uređenja, ili ga treba shvatiti kao prvu formu klasnog društva?), oko svrstavanja feudalizma (da li je riječ o ''jednoznačno određenom načinu proizvodnje, ili pak o analitički nepretencioznom zbirnom pojmu?), o tome ''kako se mogu razlikovati arhaične od razvijenih visokih kultura'',  o kontroverzi ''između teorija postindustrijskog društva, s jedne strane, i teorija o organizovanom kapitalizmu, s druge'', te na kraju o svrstavanju takozvanih socijalističkih prelaznih društava. Habermas napominje da su ovi problemi naveli čuvenog istoričara Erika Hobsbauma ''da posumnja u koncept opštih stupnjeva razvoja.'' I dalje: ''Prirodno, postavlja se pitanje da li spomenuti problemi pripadaju normalnom putu naučne diskusije, ili se moraju razumeti kao naznake neplodnosti jednog istraživačkog programa. Verujem da alternativa danas ne sme biti tako postavljena. Možda pojam načina proizvodnje nije lažan ključ za logiku društvenog razvitka, već ključ koji još uvek nije dovoljno izbrušen.’’

O nastanku klasnih društava i države

U šestom poglavlju Habermas sa svojom analitičkom metodom kao teorijom socijalne evolucije na terenu analize teorija o nastanku klasnih društava i države objašnjava, dakle, zašto jedno društvo vrši evolucioni korak. Razmatrajući različite koncepcije o nastanku države, Habermas uobličava svoju vlastitu oslanjajući se i na skicu o problemu nastanka klasnih društava koju je izložio Klaus Eder na 17. njemačkom kongresu sociologa u Kaselu (1974). Habermas naime kritički pristupa svim dosadašnjim teorijama, uključujući i marksističku u liku koncepta društvene podjele rada. Uočava vrijednosti kod svih njih, ali i ograničenja i  realne domete koji onemogućavaju da se u potpunosti shvati i objasni fenomen države.

'' ’Na osnovu političke vlasti može se materijalni proces proizvodnje osloboditi ograničavajućih uslova srodničkog sistema i reorganizovati prema odnosima vlasti.’ Vladalac osigurava lojalnost svojih službenika, sveštenika i ratnih glavešina tako što im osigurava privilegovani pristup sredstvima za proizvodnju (privreda palate i hrama);’’;’’...Na primer, ratni poglavica (je) ovlašćen da u konfliktnim slučajevima ne deli više pravdu prema konkretnoj raspodeli moći, već prema socijalno priznatim i tradicijom zasnovanim normama. Pravedno nije više samo ono oko čega se sve partije slažu.’’;''Uvođenje novog principa organizacije znači etabliranje novog nivoa socijalne integracije. To onda dopušta implementiranje prisutnih (ili proizvodnju novih) tehničkoorganizacijskih znanja, tj. porast proizvodnih snaga i proširenje kompleksnosti sistema. U socijalnoj evoluciji, pri tom, procesi učenja u području moralno-praktične svesti imaju funkciju onog koji određuju tempo.’’;‘’... Diferenciranje vladalačkih pozicija pretpostavlja da presumptivni vladalac legitimnu moć stvara snagom konvencionalnog zakonodavstva. Nastanak države treba dakle objasniti uspešnim stabilizovanjem pozicije sudije, pozicije koja dopušta konsenzusno uređivanje konflikata u delanju na stupnju konvencionalnog morala.’’

Ekskurs o napretku i izrabljivanju

Za Habermasa su suviše uopšteni Marksovi pojmovi o izrabljivanju i napretku. Zato je on, kako kaže, pokušao ’’da osnovne institucije, kojima možemo najpre opisati društvene principe organizacije (dakle familiju, državu, diferencirani privredni sistem), povežem sa društvenim napretkom, imajući u vidu razvojne stupnjeve socijalne integracije. Evoluciono uspešne inovacije ne znače samo uvek novi nivo učenja, već novu problemsku situaciju, dakle novu kategoriju opterećenja koja prate nove društvene formacije. Dijalektika napretka ogleda se u tome što se sa novostečenom sposobnošću rešavanja problema dolazi do svesti o novoj problemskoj situaciji.

... Predložio sam problemski spektar samokonstitucije društva koji, polazeći od razgraničenja prema okolini, pa preko samo-upravljanja (Selbststeurung) i samo-upravljane razmene sa spoljašnjom prirodom, dopire do samo-upravljane razmene sa unutrašnjom prirodom. Sa svakom evoluciono novom problemskom situacijom nastaju nova oskuđivanja, naime oskudica u tehnički omogućenoj moći, politički uspostavljenoj sigurnosti, ekonomski proizvedenoj vrednosti i kulturno pribavljenom smislu; i time dolaze u prvi plan nove istorijske potrebe. Ako se ova vratolomna šema smatra plauzibilnom, proizilazi da je sa sve većom refleksivnošću obrazovanja motiva i sa strukturalnom oskudicom smisla iscrpen logički prostor za evoluciono nova problemska područja. Kraj prvog prolaza mogao bi na novom nivou značiti povratak problemima razgraničenja, naime povratak problemima otkrivanja unutrašnjih granica, sa kojima se sudara proces podruštvljenja, i pomaljanju novih kontingencija na ovim granicama društvenog individuiranja.’’