Korona i dokolica

Dr. sc. Goran Sekulović

HABERMASOVA REKONSTRUKCIJA ISTORIJSKOG MATERIJALIZMA (IV)

Okt 12, 2022 1 Komentara

(15 riječi)

O kategoriji „rodne istorije“

 

Habermas poslije razmatranja pojma „društvenog rada“, analizira kategoriju „rodne istorije“. On prvo interpretira Marksov način shvatanja ovog teorijskog koncepta, i ukazuje da je ključ za rekonstrukciju istorije roda ponuđen pojmom n a č i n a  p r o i z v o d n j e. Pošto iznese osnovne karakteristike pojma načina proizvodnje (proizvodne snage i proizvodni odnosi), i pošto ukaže na suštinu ovih kategorija, Habermas zaključuje: …. ''Dogmatsko shvatanje koncepta istorije roda deli niz slabosti istorijsko-filozofskih nacrta 18. stoleća. Curriculum dosadašnje svetske istorije, koji ukazuje na jednu sekvencu od pet ili šest načina proizvodnje, konstatuje jednolinijski, nužni, neprekinuti i rastući razvoj jednog makrosubjekta. Hteo bih da ovom modelu istorije roda suprotstavim jednu blažu verziju, koja se ne izlaže poznatim prigovorima protiv objektivizma istorijsko-filozofskog mišljenja.'' Habermas primjećuje da ’’istorijski materijalizam ne mora da uvede pojam rodnog subjekta preko koga se odigrava evolucija. Nosioci evolucije su, preko ega, društva i u njih integrisani delatni individuumi.''

Habermasovo bitno objašnjenje kako se može izbjeći neizbježna posljedica dogmatskog marksističkog shvatanja koncepta istorije roda o ''jednolinijskom, nužnom, neprekinutom i rastućem razvoju jednog makrosubjekta'', sastoji se u sljedećem: ''Ako logiku razvoja razdvojimo do dinamike razvoja, dakle, uočimo razliku između modela jedne hijerarhije, koji se može naknadno racionalno rekonstruisati, i sve obuhvatnijih struktura procesa, kroz koje se empirijski supstrati razvijaju, nemamo potrebe da zahtevamo ni unilinearnost, ni nužnost, ni kontinuitet, ni ireverzibilnost istorije.

... Genetičko objašnjenje zašto je jedno određeno društvo dostiglo određeni razvojni nivo, nezavisno je od strukturalnog objašnjenja kako je konstituisan jedan sistem koji se na svakom datom stupnju upravlja prema logici svojih već stečenih struktura. Mnoge staze mogu voditi ka istom razvojnom stupnju; unilinearni razvoji su utoliko neverovatniji, ukoliko su brojnija evoluciona jedinstva. Ne postoji, takođe, nikakva garancija za neprekinute razvoje; umnogome zavisi od slučajnih konstelacija da li se jedno društvo neproduktivno fiksira na pragu daljeg razvoja, ili pak svoje sistemske probleme rešava razvojem novih struktura.''

Habermasova ''blaža verzija'' uviđa da ''pojam načina proizvodnje nije dovoljno apstraktan da bi pogađao univerzalije društvenog nivoa razvoja. Ravni u kojima se načini proizvodnje mogu međusobno upoređivati jesu a) regulisanje pristupa sredstvima za proizvodnju i b) strukturalna saglasnost ovih pravila s datim stupnjem razvoja proizvodnih snaga. Na prvoj ravni, Marx razlikuje zajedničko i privatno vlasništvo. Stanovište isključivog raspolaganja sredstvima za proizvodnju vodi samo do razgraničenja društava, sa i bez klasne strukture. Dalje diferenciranje prema stepenu sprovođenja privatnog vlasništva i prema formama izrabljivanja (državno izrabljivanje seoske zajednice, ropstvo, kmetstvo, nadničenje) još uvek je nedovoljno da bi dopustilo jednoznačna upoređenja.’’

Habermas dalje piše: ’’Borbeni socijalistički pojmovi izrabljivanja i potčinjavanja ne uočavaju dovoljno nijansi između evolutivno različitih problemskih situacija. U jeretičkoj tradiciji nalaze se naznake za diferenciranja ne samo u pojmu napretka, već i u pojmu izrabljivanja. Diferencirati se može prema povredama tela (glad, iscrpljenost i bolest), prema vređanju ličnosti (poniženje, ropstvo i strah), konačno, očajanja duše (usamljenost i praznina), kojima onda korespondiraju nadanja, naime nada u blagostanje i sigurnost, slobodu i čast, sreću i ispunjenje.

... Ako pretpostavimo da procesi učenja postoje ne samo u dimenziji tehnički upotrebljivog znanja, već i u dimenziji moralno-praktične svesti, potvrđujemo da razvojni stupnjevi postoje kako u domenu proizvodnih snaga, tako i u formama socijalne integracije. No, mera izrabljivanja i represije sigurno ne stoji u obrnutoj srazmeri prema ovim nivoima razvoja.

       ... Izvesno je da se u svim evoluciono uspešnim visokim kulturama izvršila primetna strukturalna promena slike sveta, promena od jedne mitološko-kosmogonijske slike sveta, ka slici sveta racionalizovanoj u formi kosmoloških etika. Ta promena izvršava se u Kini, Indiji, Palestini i Grčkoj između VIII i III veka.’’

 

O odnosu „baze i nadgradnje“ i „dijalektici proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa“

 

Što se tiče velikih diskusija, s jedne strane, o odnosu „baze i nadgradnje“, Habermas podvlači da ’’kontekst u kome Marx iznosi ovu teoremu, razjašnjava da se na zavisnost nadgradnje od baze pre svega misli u kritičnim fazama u kojima jedno društvo prelazi na novi razvojni nivo. Ne misli se na bilo koje ontološko ustrojstvo društva, već na vodeću ulogu koju ekonomska struktura preuzima u društvenoj evoluciji.’’ Habermas primjećuje i da ’’izjednačavanje ’baze’ i ’ekonomske strukture’ moglo bi voditi mišljenju da je bazično područje uvek pokriveno ekonomskom strukturom. To, naime, važi samo za kapitalističko društvo.’’ Možda je baš ovđe ’’ključ’’ za riješenje onog čuvenog Marksovog ’’enigmatičnog’’ stava o neprevaziđenosti umjetničkog epa i umjetnosti uopšte u klasičnoj Heladi kao paradigme svakog autentičnog umjetničkog uzleta i uskrsnuća[1] u određenoj (bilo kojoj) društvenoj epohi. ''... Marks je dijalektičar i nije nikada odvajao kao potpuno nezavisne ove tzv. dvije prirode (tzv. ''predljudsku'' i ''vanljudsku'' prirodu, kao ''jednu'', i tzv. ''prirodu kao ljudski praxis'', kao ''drugu'' prirodu, napom. G. S.). On će tako u Kapitalu pisati: 'U svakoj proizvodnji (pa dakako i u onoj umjetničkoj, napom. G. S.) čovjek može da postupa jedino kao i sama priroda, tj. može samo da mijenja oblik materije i samom tom radu oko uobličavanja čovjeka stalno pomažu prirodne sile'. Za shvatanje Marksove filozofske misli u cjelini mora se imati u vidu da kod Marksa nema odvajanja subjekta i objekta, jer 'kao da čovjek uvijek nema pred sobom jednu istorijsku prirodu i jednu prirodnu istoriju'.''[2]            

S druge strane, ’’dijalektika proizvodnih snaga i odnosa proizvodnje često je shvatana u tehnicističkom smislu.’’ Habermas piše: ’’Uvođenje novih formi socijalne integracije – na primer, zamena sistema srodstva državom – zahteva znanje moralno-praktične vrste, a ne tehnički primenljivo znanje, koje može biti implementirano u pravila instrumentalnog i strategijskog delanja; ono ne zahteva proširenje naše kontrole na spoljašnju prirodu, već znanje koje svoje otelovljenje može naći u strukturama interakcije, jednom rečju, proširenje društvene autonomije u pravcu unutrašnje, naše sopstvene prirode.

To bi se dalo pokazati na primeru industrijski razvijenih zemalja. Napredak proizvodnih snaga doveo je ovde do visokodiferenciranog razlaganja radnih procesa i do unutarpogonskog diferenciranja radnih organizacija, no kognitivni potencijal, koji je ušao u ovo ’podruštvljavanje proizvodnje’ ipak nema strukturalne sličnosti s onom moralno-praktičnom svešću koja bi mogla nositi socijalne pokrete usmerene na revolucionisanje građanskog sveta. Stoga ’napredak industrije’ ne postavlja, kako tvrdi Komunistički manifest, ’na mesto izolacije radnika njihovo revolucionarno ujedinjenje’, već namesto starih radnih organizacija postavlja nove.’’

Imajući u vidu razliku između instrumentalnog i komunikativnog djelanja, Habermas na kraju trećeg poglavlja piše: ''... Samo analitički odgovor može objasniti zašto jedno društvo vrši evolucioni korak i kako treba razumeti to da pod određenim uslovima socijalne borbe vode do nove forme socijalne integracije i time do novog razvojnog nivoa društva. Odgovor, koji bih mogao predložiti, glasi: rod uči ne samo u dimenziji tehnički primenjivog znanja, što je odlučno za razvoj proizvodnih snaga, već i u dimenziji moralno praktične svesti, što je presudno za strukture interakcije. Pravila komunikativnog delanja razvijaju se, doduše, u reakciji na promene u području instrumentalnog i strategijskog delanja, ali pri tome slede svoju sopstvenu logiku.’’ Na djelu je razlaz između instrumentalnog i komunikativnog djelanja, tj. između rada i interakcije.

Habermas kritikujući pozitivizam nadovezuje se na Horkhajmerov spis ''Tradicionalna i kritička filozofija''. Pozitivizam se po Habermasu primjenjuje i funkcioniše u egzaktnim prirodnim naukama, u instrumentalnom djelanju, koje svoj najčišći oblik ima u modernoj tehnici, te u strategijskom djelanju koje se utjelovljuje u organizaciji.  Prema tome, i u modernoj tehnici, i u strategijskom djelanju koje se utjelovljuje u organizaciji, provodi se po riječima prof. Burgera ’’apstrakcija od subjekta i svih onih povijesnih pretpostavki koje mogu omogućiti  komunikativno djelanje i ’praktički diskurs’’’, a koji jedino može zasnovati umnu i slobodnu zajednicu. Dakle, pozitivizam, instrumentalno djelanje, moderna tehnika i strategijsko djelanje koje se utjelovljuje u organizaciji, spadaju u ’’tendenciju sužavanja povijesnog prostora komunikativnoga djelanja i moguće slobode’’ (prof. Burger).