O pojmu „društvenog rada“

Ako se želi obuhvatiti ono specifično za ljudski način života, preporučljivo je po Hebermasu da se odnos između organizma i okoline opisuje u ravni procesa rada, a ne pomoću fizioloških termina procesa razmjene materije. U ovoj ravni procesa rada najbitniji je opet sociološki aspekt ciljno usmjerenog preoblikovanja materijala po pravilima  instrumentalnog  djelanja.

Rad je društveno organizovan. Tu je riječ o instrumentalnom djelanju, kod rada, tj. riječ je o obradi materijala, kao i o svrhovito koordiniranoj upotrebi oruđa. Distribucija proizvoda rada je društveno organizovana isto kao i rad, ali je ovdje riječ o komunikativnom djelanju i o sistematskom povezivanju recipročnih očekivanja i interesa. Raspodjela proizvedenih produkata zahtijeva pravila interakcije koja se na nivou jezičkog sporazumijevanja mogu, kao intersubjektivno priznate norme i p r a v i l a  k o m u n i k a t i v n o g  d j e l a n j a, razdvojiti od svake pojedinačne situacije i postaviti dugoročno.

Interakcija je u pitanju (komunikativno djelanje) svuda tamo gdje su u pitanju odnosi (raspodjela, razmjena, potrošnja, itd.), dakle, gdje su u pitanju socijalna integrisanja, a rad, tj. instrumentalno djelanje tamo gdje je u pitanju proizvodnja, rad. U komunikativnom djelanju, u interakciji, racionaliziranje, napredak, razvoj, zavisi od istinitosti intencionalnih izraza i ispravnosti normi, znači od istinitosti i ispravnosti stava i vrijednosti spram čega je usmjeren razvoj jednog društva, onog na čemu se on objektivno zasniva, a to je razvoj proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa, tj. ekonomske sfere, čiji se napredak očitava u samom razvoju proizvodnih snaga. U instrumentalnom djelovanju, u radu racionaliziranje, razvoj zavisi od akumulacije istinitog (empirijski ili analitički) znanja, znači to je u sferi tačnog odražavanja i funkcionisanja u ovladavanju prirode pomoću tehnike i moderne nauke.

Po Habermasu, sistem koji društveno uređuje rad i raspodjelu zovemo – ekonomija, stoga je shodno Marksu, ekonomska forma reprodukcije života karakteristična za ljudski stupanj razvoja. Znači, Habermas razmatra koncept društvenog rada kao  f o r m e  r e p r o d u k c i j e  l j u d s k o g  ž i v o t a.

Habermas navodeći Marksov stav da „kako individue ispoljavaju svoj život, takve jesu. To što one jesu poklapa se s njihovom proizvodnjom, kako s tim što proizvode, tako i s tim k a k o  proizvode“, smatra da se on može shvatiti, ’’u skladu sa prvom tezom o Fojerbahu, kao kritika onih empirističkih i racionalističkih učenja koji saznajni subjekt razumeju kao u sebi umirujuću, pasivnu svest“.

U ovom smislu koncept društvenog rada se kritički odnosi prema najznačajnijim pretpostavkama novovekovne filozofije subjekta i refleksije. Pored ove dimenzije, prethodni stav ima i jedan materijalistički aspekt svoj. Naime, „on se usmjerava u istoj mjeri protiv teorijskog i protiv praktičnog idealizma, koji insistira na primatu duha pred prirodom i ideje pred interesom.“ A Marks je pisao da se ideja uvijek sramoti pred interesom. Znači, interes je bitan.

Habermas navodi i drugi stav, tj. izvod iz jedne od teza o Fojerbahu. „Ali ljudska suština nije apstraktum koji je svojstven pojedinačnoj individui. U svojoj zbiljnosti ona je sveukupnost društvenih odnosa“. Ovo je usmjereno protiv svih teorija koje zamišljaju djelatno sposobnog subjekta kao usamljenu monadu. Ovdje je Kant svakako učinio korak naprijed, sa aktivnim spoznajnim subjektom (pa makar i samo na formalnom planu). Habermas postavlja pitanje – da li koncept društvenog rada d o v o l j n o  karakteriše formu reprodukcije ljudskog života? Da bi odgovorili na ovo pitanje mora se tačnije odrediti šta se želi razumjeti pod ljudskim načinom života?

Više od 4 miliona godina je bila duga faza u kojoj se odigravao razvoj od primata do čovjeka. Pošlo se od jednog (postuliranog) zajedničkog predstanja šimpanza i čovjeka, iz koga se zatim preko homo erektusa stiglo do homo sapiensa. Hominizacija je određena m e đ u s o b n i m  p r e p l i t a n j e m  o r g a n s k i h  i  k u l t u r a l n i h  m e h a n i z a m a  r a z v o j a. Tek na pragu nastanka homo sapiensa, ova mješovita organsko-kulturalna forma evolucije uzmiče u korist jedne isključive s o c i j a l n e  e v o l u c i j e. Prirodni mehanizam evoluiranja zapada u mirovanje. Nove vrste više ne nastaju. Podruštvljavanje čovjeka počiva na egzogamiji.

Na stupnju primata se odigrava još uvijek samo organska evolucija, na stupnju hominida se tek počinju međusobno preplitati oba evolutivna mehanizma (organski, prirodni i socijalno-kulturalni), pri čemu evolucija mozga, piše Habermas, predstavlja najznačajniju pojedinačnu varijablu.

I hominidi se razlikuju od čovjekolikih majmuna–primata po tome što su prešli na reprodukciju putem društvenog rada, i što izgrađuju svojevrsnu ekonomiju. Habermas pravi izlete duboko u evolucionu skalu, i nalazi neke nove momente u razgraničenju čovjeka od čovjekolikih majmuna. Prikazujući savremeni značaj istorijskog materijalizma u načinu sagledavanja njegovog bitnog pojma društveni rad, Habermas smatra da ovaj pojam u svijetlu novijih antropoloških istraživanja, vrlo duboko zadire u evolucionu skalu. Zaključujući da sve ovo važi već i za hominide, a ne samo za ljude  Habermas piše – „Pravljenje sredstava za proizvodnju i društvena organizacija, kako rada tako i distribucije proizvoda, ispunjavaju uslove ekonomske forme reprodukcije života.“

Kod hominida novo u odnosu na društvo primata jesu strategijske forme kooperacije i pravila distribucije – obe novosti povezane su s etabliranjem p r v o g  n a č i n a  p r o i z v o d n j e, naime, kooperativnog lova.

Habermas smatra da je Marksov pojam društvenog rada pogodan za razgraničenje načina života hominida nasuprot primatima, ali da on  ne  pogađa specifično ljudsku reprodukciju života.

Kao i primati, tako i hominidi, društva hominida ne poznaju s t r u k t u r u  p o r o d i c e, iako su prešla na društveni rad kao svoju bazu.

Habermas razmatra kako je nastala porodica i piše: „Samo sistem koji počiva na braku i regulisanoj descendenciji dozvoljava odraslom muškom članu da, putem uloge oca, status u sistemu muškaraca jedne lovačke horde poveže sa statusom u sistemu žena i dece, te da time (a) integriše funkciju društvenog rada s funkcijama obezbeđivanja hrane za mladunce i (b) koordinira funkcije muškog lova s funkcijama ženskog sakupljanja.

 Habermas zaključuje da „o reprodukciji  l j u d s k o g života koju dostiže homo sapiens možemo tek onda govoriti kad je ekonomija lova dopunjena familijarnom društvenom strukturom“.[1]

Ovaj proces je trajao više miliona godina.

Kakav je sistem komunikacije društva hominida? Gestovno posredovane interakcije, tj. simbolički posredovane interakcije postoje kod čovjekolikih majmuna, tj. primata. Kod hominida „dâ se naslutiti da je u pitanju gestovni  j e z i k  i sistem  p o z i t i v n i h  z n a k o v a.“ Habermas podrazumijeva jedan protojezik kod hominida, jer „sigurno da veliki kooperativni lov zahteva sporazumevanje o iskustvima“. Preko ovog protojezika kod hominida se začelo za čovjeka bitno povezivanje kognitivnih, saznajnih, učinaka koje je saznao iz svojih iskustava u lovu (ovdje je bolje loviti, ovako je bolje, s ovim je slabiji lov itd. i njihovo prenošenje drugim učesnicima u lovu), afektivnih ispoljavanja i interpersonalnih odnosa.

„Novo u odnosu na društvo primata jesu strategijske forme kooperacije i pravila distribucije – obe novosti povezane su s etabliranjem  p r v o g  n a č i n a  p r o i z v o d n j e, naime, kooperativnog lova“.

Prvi način proizvodnje – dakle pojam koji kod Marksa se veže za čovjeka kao čovjeka – kod Habermas se pojavljuje već kod hominida, dakle evolucijskog predstupnja čovjeka kao čovjeka. Prvi način proizvodnje Habermas veže, znači, za hominida i to je za njega kooperativni lov, koji ostaje i kod ljudi, ali je zato dopunjen familijarnom društvenom strukturom i baš zato se i može govoriti o reprodukciji ljudskog načina života. Znači, nije kod čovjeka društveni rad ono što ga odvaja od evolucijskih predstupnjeva svojih (tj. od životinja), već je to familija.

Čovjekoliki majmuni, primati, tj. njihov životinjski sistem statusa, počiva na simbolički, gestovni posredovanim interakcijama, tj. jednim sistemom socijalnih normi koji pretpostavlja j e z i k. Znači, jezik već postoji i kod evolucijskih predstupnjeva čovjeka po Habermasu, naravno, ne u smislu kao što postoji jezik kod čovjeka, ali, bitno je da rad postoji kod hominida, da on razvija jezik koji se javlja kod čovjeka a sa njime i sa porodicom ljudski sistem statusa i sistem socijalnih uloga, tj. ono što čini taj status legitimnim u smislu da je ljudski, taj sistem čini dakle rad, društveni rad, ali i familijarna društvena struktura. Ovo je poslednje diferentia specifika po Habermasu, koja odvaja čovjeka kao čovjeka od životinjskog carstva.

Struktura porodice je, dakle, kulturno inovativna, ali presudna, za razvoj čovjeka kao čovjeka. Životinjski statusni redosled je kod primata, i dijelom kod hominida. Međutim, kod ljudi, čovjeka, je socijalni sistem uloga, koji počiva na intersubjektivnom priznanju normiranih očekivanja ponašanja, a ne kao na životinjskom statusu na podozrenju pred mogućnošću kazne, ne na moći kao osobini ličnosti. I sada – dakle, na bazi razvoja proizvodnih snaga kao temeljnog subjekta istorijskih revolucionarnih promjena, kao pretpostavke za humane i zrele socijalne odnose, može da nastane dvojako kretanje – da se reprodukuje proizvodnja viška moći, znači da se produžava životinjski statusni redosljed koji počiva na kapacitetu prijetnji svakog posjednika statusa (ili u blažim formama u visokorazvijenom kapitalizmu) ili stvarno ka napretku, tj. uspostavljanju umne zajednice koja će na principu konsenzusa, zajednički, intersubjektivno, slobodno regulisati svoje zajedničke probleme. Znači potrebna je socijalizacija u društvu, demokratizacija, za razvoj, a ne parcelisanost i posjedovanja moći kod uže grupe ljudi i manipulisanje sa tom moći.

Ovdje imamo  moralizovanje  motiva  djelanja, kao kriterijuma napretka, humanuma, razvoja. Nije svejedan motiv djelanja, da li je motiv za djelanje u cilju napretka, socijalizaciji društva, ili za koncentrisanje i reprodukciju moći, prijetnji kao osnovnog oružja svakog posjednika statusa. I zato se moralizuje taj motiv djelanja.

Već je u primata simbolički posredovana interakcija takva da učesnici u interakciji, čovjekoliki majmuni, preuzimaju perspektivu drugog učesnika, ali kod socijalnih uloga (znači u čovjeka) perspektiva učesnika se može zamijeniti za perspektivu posmatrača.

Jezik postoji i prije čovjeka, kod čovjekolikih majmuna primata kao začeće jezika, i gestovni jezik (protojezik) kod hominida, kao i društveni rad kod hominida. To potvrđuje Habermas kad kaže da su „rad i jezik hominida stariji od čovjeka i istorije“ i to podvlači. Naravno da su se i jezik i rad najviše razvili kod čovjeka. Preko socijalnih uloga može se uticaj na motive drugih učiniti nezavisnim od slučajnih situacionih konteksta, a obrazovanje motiva može biti uvedeno u simbolički svet interakcije.

Habermas zaključuje u ovom dijelu svoje rasprave da ''Marxov pojam društvenog rada pogodan je za razgraničenje načina života hominida nasuprot primatima, ali on ne pogađa specifično ljudsku reprodukciju života''. Takođe, i da ''proizvodnja i socijalizacija, društveni rad i zbrinjavanje mladih imaju isti značaj za reprodukciju vrste; fundamentalna je, dakle, familijarna društvena struktura, koja upravlja integracijom kako spoljašnje tako i unutrašnje prirode''.