Korona i dokolica

Dr. sc. Goran Sekulović

HABERMASOVA REKONSTRUKCIJA ISTORIJSKOG MATERIJALIZMA (I)

Okt 06, 2022 2 Komentara

(15 riječi)

Odluku da finalizujem teorijsko uobličenje i publikujem ovu knjigu-studiju-zbirku tekstova pod zajedničkim naslovom ’’HABERMASOVA REKONSTRUKCIJA ISTORIJSKOG MATERIJALIZMA'' zahvaljujem i daljem, tj. i današnjem, aktuelnom, savremenom, značaju filozofije Karla Marksa, ali i kritičko-konstruktivnog pristupa jednog od najistaknutijih savremenih svjetskih filozofa Jirgena Habermasa (Jürgena Habermasa) Marksovoj filozofiji – u ovom slučaju konkretno njegovom učenju o istorijskom materijalizmu. Dakako, i ''inicijacijskoj'' osnovi rasprave nastaloj još prije nekoliko decenija, za vrijeme mog osnovnog studiranja marksizma i filozofije na Filozofskom fakultetu u Nikšiću i postdiplomskog studiranja na katedri za filozofiju Filozofskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu. Ova zbirka članaka je koncipirana hrestomatski. Sadrži osim mog teksta još i tri odabrana originalna, tj. izvorna članka. U prvom redu, tu je glavni izvorni tekst Jirgena Habermasa iz njegove knjige koja inače sadrži dvanaest rasprava koje su okupljene u četiri teme. “To su prilozi pisani za razne prigode i različitih opsega i ambicija (studije, replike, diskusije, natuknice) ali one su po mišljenju autora, a i po našem mišljenju, sve usmjerene na ovaj u naslovu knjige istaknuti problem.'' (prof. dr. sc. Hotimir Burger). Zatim je tu upravo prof. Burgera (dugogodišnjeg redovnog profesora katedre za filozofiju Filozofskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu) interpretativni tekst kao jednog od ozbiljnih tumača ove Habermasove teme i na kraju još jedan izvorni Habermasov tekst ’’Filozofija kao namjesnik i čuvar’’, ovđe uvršten zbog značaja filozofije koja je zastupljena i u strukturi Habermasove zbirke članaka o istorijskom materijalizmu.

 

Uvod

 

Ako odmah, u startu, ’’usudimo se’’ da se zapitamo ko je svojevremeno (dok marksizam još uvijek nije bio – a vidimo da to početkom treće decenije XXI-og vijeka postaje čak i liberalizam! – toliko na društvenim i istorijskim marginama, ili se možda samo zapravo nama čini da je na tim marginama!?) mogao od savremenih mislilaca da postavi tako radikalan zahtjev i zadatak da se pristupi preispitivanju istorijskog materijalizma kao jednog od kanona klasičnog, tzv. ortodoksnog marksizma i prije svega Marksovog izvornog djela, nema sumnje da se nikako ne bi mogao zaobići njemački filozof Jirgen Habermas – jedan od najistaknutijih predstavnika Instituta za socijalna istraživanja u Frankfurtu zajedno sa Teodorom Adornom po kome se ovaj filozofsko-sociološki krug „kritičke teorije“ naziva i ''Adornova škola'', Alfredom Šmitom, Maksom Horkhajmerom u čijoj se knjizi ''Pomračenje uma'' (''Logos'', Sarajevo, 1963.g.) opisuje djelatnost ovog tzv. ''Frankfurtskog kruga'' prije i nakon Drugog svjetskog rata), Herbertom Markuzeom... – koji je čak u posljednjim decenijama druge polovine XX vijeka slovio kao najrespektabilniji i najpoznatiji živući svjetski intelektualac. Ili, kako to obrazlaže prof. dr. sc. Hotimir Burger: ’’Habermas je po svome teorijskom habitusu za takvu raspravu više nego kvalificiran. Od svoje disertacije o Schellingu, pa preko svih svojih radova on tematizira, zapravo, samo jedan problem koji ga od početka uključuje u diskusiju s Marxom i marksizmom – taj je problem odnos teorije i prakse. Tu temu ne razmatra on samo teorijski, bilo u smislu jedne filozofije i refleksije povijesti, bilo u smislu teorije socijalnih znanosti, već uvijek iznova artikuliranom namjerom da pronađe primjereni put bitnoga dodira mišljenja, teorije, filozofije s povijesnom zbiljom u kojoj se javlja. A ta se zbilja danas više principijelno ne može svoditi ni na jednu regiju, državu ili društvo nego na epohu.’’[1]

Istorijski materijalizam je jedno od najvažnijih učenja-teorija Karla Marksa, odnosno marksizma kao multidimenzionalnog i multidisciplinarnog pogleda na svijet. Marks je za njega rekao da je „vodeći princip mojih istraživanja“. Marksovu misao u cjelini i sam istorijski materijalizam nesumnjivo i nepobitno prožima duboko ontološko-antropološko utemeljenje.[2] Popularno i opšte prihvaćen je kao Marksova teorija istorije, a to znači kao materijalistička dijalektika primijenjena u sferi ljudske istorije. Mnogi istorijski materijalizam smatraju za osnovom marksizma, pa čak i kao sinonim za njegovo učenje u cjelini. U svakom slučaju, ne rijetko, tradicionalno se – osobito u tzv. ortodoksnom i dogmatskom marksizmu (mada između njih ne stoji u potpunosti znak jednakosti) – pod marksizmom podrazumijevalo da ga čine s jedne strane istorijski materijalizam, a s druge strane dijalektički materijalizam. U svom govoru na Marksovoj sahrani, sumirajući njegova teorijska dostignuća, Engels je dodijelio počasno mesto istorijskom materijalizmu: „Kao što je Darvin otkrio zakon razvitka organske prirode, tako je i Marks otkrio zakon razvitka ljudske istorije“.

Svoje preispitivanje istorijskoga materijalizma Jirgen Habermas vrlo sistematično obrazlaže. Ako postavimo pitanje zbog čega generalno mu se Habermas uopšte i okreće, mogli bi naći razloga u jednom njegovom radikalnom stavu na koji podsjeća prof. Burger: „... Provokativno formulirana teza izrečena na 17. zasjedanju njemačkih sociologa u Kasselu 1974. na kojem je trebalo diskutirati o postojećim teorijama socijalne evolucije i komparirati ih: ’Koliko je meni poznato, teorije koje objašnjavaju ili bar primjereno konceptualiziraju socijalnu evoluciju do sada još ne postoje.’ (Zur Rekonstruktion… str. 129.)[3] Tako motiviran, čini se, Habermas se ponovo okreće marksizmu, točnije historijskom materijalizmu kao mogućoj teoriji socijalne evolucije.’’ On nije a priori ni protiv ni za istorijski materijalizam. On uočava njegove prednosti i kvalitete zbog kojih je i u savremenosti relativno djelatan i još uvijek ozbiljan koncept, ali i nedostatke i ograničenja koja su  isplivala osobito u savremenoj kompleksnosti svijeta i već dokazana novijim antropološkim i drugim istraživanjima. On pokazuje i objašnjava na čemu se temelji Marksov istorijski materijalizam i primjećuje da ’’ne može se a priori isključiti da nas antropološko-istorijska istraživanja neće jednog dana primorati na... napuštanje pojma rodne istorije (uz društvenu podjelu rada temelj Marksovog pojma istorijskog materijalizma, napom. G. S.) – i time istorijskog materijalizma.’’ Ipak, Habermas se ne odriče tako lako istorijskog materijalizma. ’’Ali, meni se još uvek čini da put u suprotnom smeru nije dovoljno istražen.’’ Ili, čujmo njegove riječi o pojmu načina proizvodnje: ’’Možda pojam načina proizvodnje nije lažan ključ za logiku društvenog razvitka, već ključ koji još uvek nije dovoljno izbrušen.’’ Zato on pristupa rekonstrukciji istorijskog materijalizma.

Temeljni razlog zbog kojeg treba ponovo prići toj teoriji kao teoriji evolucije sastoji se u tome što Marks kriterije razvoja vidi u napretku proizvodnih snaga i zrelosti proizvodnih odnosa – čime – po Habermasu – stoji uz napredovanje „kognitivnog potencijala čovječanstva“ na dva bitna sektora zajedničkoga života. Pojmivši kapitalizam Marks je pokazao društvo u kojem, je klasna struktura po prvi put nastupila u čistome ekonomskome obliku. Po Habermasu upravo Marksovo djelo može preuzeti zadaću da „odredi principe organizacije suvremenog društva iz perspektive nastanka ove društvene formacije“.[4] No, u postojećem obliku istorijski materijalizam ovaj zadatak ne može ispuniti i zato se, dakle, Habermas upućuje u njegovu rekonstrukciju.