Za aktuelno.me

Piše: Mr Novak ADŽIĆ, pravnik i istoričar, doktorand istorijskih nauka

Masovne i grube zloupotrebe vlasti koje su od strane činovnika vojnog, građanskog i duhovnog reda u novooslobođenim oblastima, činjene ne samo u pravo-gusinjskoj oblasti, već i znatno šire,  bile su strogo zabranjene i kažnjive po Krivičnom Zakoniku Crne Gore iz 1906. godine.

KZ CG je predviđao krivična djela i propisao kazne za činovnike koji zloupotrijebe službeni položaj i počine nedozvoljene radnje u vršenju svoje službe[1]. S tim u vezi, u KZ bile su predviđene,  zavisno od vrste i težine prestupa i krivičnog djela, kazne, od novčane, preko lišenje zvanja, do višegodišnje i višedecenijske zavotorske i smrtne kazne, za činovnike „građanskog, duhovnog ili ma kog reda“ koji zloupotrijebe službena ovlašćenja i zakonske dužnosti i slično. U članu 125 KZ bilo je izričito normirano: „Činovnik koji bi nekoga samovlasno tukao ili naredio da se tuče, ili bi preko granica svoje vlasti, koje mu je zakon odredio, koga kaznio: kao i onaj koji u znanju izvrši kaznu kad ova nije zakonitim putem nikako ni izrečena, ili je izvrši u većoj mjeri ili strože no što je izrečena, da se kazni lišenjem zvanja i zatvorom do pet godina, a po veličini kriivce i pakosti zatvorom do deset godina“[2] .

Takođe,  KZCG je zabranivao činovnicima da izriču smrtne kazne suprotino zakonu i bez zakonske procedure koja spada u sudsku nadležnost, te je članom 127 KZ bilo propisano: „Činovnik koji izvrši ili naredi  izvršenje kazne smrti kad ova nije sudskim putem izrečena i presuda po zakonu izvršnom postala-da se kazni smrću“. Takođe, član 127 KZ je normirao da sudija ili drugi činovnik ako namjerno učini nepravdu, u krivičnim građanskim ili trgovačkim stvarima „bilo u korist ili na štetu koje strane, da se kazni zatvorom od dvije do pet godina pored gubitka građanske časti“. Stav 2 člana 133 KZ takođe je propisivao lišavanje zvanja i zatvorsku kaznu i zatočenje do 10 godina za onog činovnika „koji odreče poslušnost svojoj pretpostavljenoj vlasti, ili prestupi ili ne izvrši naredbe svje pretpostavljene nadležne vlasti, pa iz toga kakava šteta, zlo i neposlušnost od strane upravnih vlasti bude imala opasne posljedice za sigurnost čijeg imanja ili za život i slobodu građana, činovnik se može osuditi na zatvor, a po veličini zlih posljedica ko je ove predvidjeti mogao i na zatočenje do deset godina“[3].

Kraljevina Crna Gora nije, na nivou centralne vlasti i državne politike, bar koliko je poznato na osnovu do sada raspoloživih primarnih i drugih istorijskih izvora, projektovala, planirala, osmišljavala projekat nasilnog preobraćanja pripadnika islamske i katoličke vjere tokom 1912. i 1913. To nije činjela ni u mirnodopskom periodu od 1878. do 1912. godine. Naprotiv, zvanična vlast na Cetinju bila je protiv nasilnog pokrštavanja islamskog stanovništva u novooslobođenim oblastima, o čemu svjedoči i upustvo ministra inostranih poslova Kraljevine Crne Gore Jovana S. Plamenca poslato u smislu naredbe sa Cetinja 21. XII 1912. godine svim upravnim vlastima u novopridobijenim oblastima u vezi sa prelaskom muslimana u pravoslavlje.

U vrijeme koje je neposredno prethodfilo nasilnom pokrštavanju, vlasti na Cetinju dobijale su izvještaje od upravnih (policijskuih) vlasti „da se pojedini Muslimani u novooslobođenim krajevima obraćaju svojevoljno sa izjavama da žele sa svojim familijama da pređu u prađenovsku pravoslavnu vjeru“, te se u svojstvu Ministra unutrašnjih djela zbog toga Jovan S. Plamenac obratio Crnogorskoj mitropoliji „da bi u tom pogledu izdala upustva područnim crkvenim vlastima, s toga neka za svakog onog ko se obrati u gornju svrhu, uputi nadležnom svešteniku, koji će izvršiti svoju dužnost“[4] .

Dakle, zvaničan stav, ako je suditi na osnovu ovog dokumenta, crnogorske vlasti bio je saglasan stavu Crnogorske crkve: preobraćanje muslimana u pravoslavlje može biti samo doborovoljno, na osnovu slobodnog izbora, što kanonima pravoslavne crkve i crkvenim propisima nije zabranjeno, kao ni Haškim konvencijama iz 1899 i 1907, ni državnim zakonima, ali ono ne može biti iznuđeno, nasilno. Naravno, upravne, vojne, civilne i crkvene vlasti na terenu su prekršile ovo upustvo ministra unutrašnjih djela Plamenca, kao i mitropolita Mitrofana Bana i nasilno pokrštavale muslimansko stanovništvo.

Saglasno stavu državne vlasti i Crnogorska crkva se naredbom Mitropolita Mitrofana Bana izjasnila sasvim jasno da pokrštavanje ne može biti nasilnim putem, već jedino dobrovoljno i uz poštovanje složene zakonske kanonske procedure. To je Mitrofan Ban, u vrijeme kad se pokrštavanje odvijalo na prostoru Metohije i na drugim prostorima, (a koje je bilo nasilno, iznuđeno) jasno naznačio u Naredbi dečanskom igumanu Varsonoviju, poslatoj sa Cetinja 6. januara 1913. godine, u kojoj je naredio strogo poštovanje redovne zakonske procedure po kojoj je jedino moguće izvršiti vjersku konverziju. U toj Naredbi Mitrofan Ban veli: „U odgovoru na Vašu depešu naređujem: da od inovjeraca nikoga ne smijete primiti u pravoslavnu vjeru prije nego biste takve najmanje šest mjeseci obučavali u poznavanju pravoslavne vjere i njenih obreda, pa kad bi ko od takvih poslije toga obučavanja pristao da primi pravoslavlje onda mogli bi nad njim izvršiti odnosni obred no inače nikako“[5].

Područja koje je ratnim operacijama posjela crnogorska vojska koncem 1912. godine (Istočni odred) našli su se u sastavu crnogorske države, tako da (mada još nije bila zvanično formirana Pećka eparhija CPC – dogodiće se to decembra 1913. godine), na osnovu odluke kralja Nikole, za ta područja formirana nova eparhija CPC. Tako je u Polimlju i Meohiji došlo do uspostavljanja duhovne jursdikcije CPC i prije nego je zvanično uspostavljena ta eparhija „Sveštenstvo u novooslobođenim oblastima bilo je podređeno Mitropolitskoj (Crnogorskoj) eparhiji[6] .

Mitrofan Ban je 8. maja 1913. godine predlagao Ministru prosvjete i crkvenih poslova rješenje kako da se izvrši ustrojstvo Crnogorske mitropolije (Crnogorske crkve) u novopridobijenim krajevima, ističući „da se parohije u novooslobođenim krajevima ne bi mogle podvesti pod pravila zakona o parohijskom sveštenstvu od 31. avgusta 1909 god. sve dotle, dokle bi se onamošnje parohije prema istom zakonu regulisale“[7] .

Na istraživačko pitanje koja je stvarna i kakva uloga i kojih svještenika bila u nasilnom pokršatavnju muslimana u plavogusinjskoj oblasti i drugim krajevima đe je sporovođena, istoriografija tek treba da istraži primarnu arhivsku građu Crnogorske crkve, koja se nalazi u Cetinjskom manastiru u aprehenziji Crkve Srbije u Crnoj Gori (SPC) i pod ključem za istraživače koji nijesu po ideološko-političkoj volji čelnika te Crkve (Mitropolije), koji je prije skoro dvije decenije odbio zahtjev jednog istaknutog crnogorskog istoričara koji je napisao prvu i do sada ozbiljnu monografiju o pokrštavanju muslimana 1913. godine da mu omogući pristup toj arhivi u svrhe istraživanja.

Treba reći da je glavnu ulogu ne samo u nasilnom pokršatavanju muslimana u plavo-gusinjskoj oblasti, već i u brojnim zlodjelima i zulumima počinjenim na tome području, odigrao brigadir crnogorske vojske, koji je bio tokom prvog balkanskog rata jedno vrijeme postavljen da vrši dužnost upravitelja plavo-gusinjske oblasti- Avro Cemović  (Buče kod Berana, 1864-1914), čije se ime spominje kao najodgornije persone za zločine počinjene u tome području nad muslimanima, kao što se ime njegovog sina Nikodima-Nika Cemovića vezuje kako za taj zločin nasilnog pokršatavanja 1913. godine, tako i za masovni zločin nad muslimanima u Šahovićima 1924. godine. Avro Cemović je kao upravitelj plavo-gusinjske oblasti „surovo zatirao svaki oblik otpora vršeći zloupotrebe i nasilja nad domicilnim muslimanskim stanovništvom. Pod njegovom upravom izvršeno je masovno pokrštavanje muslimana u plavsko-gusinjskoj i pećkom kraju. Zbog toga je pozvan na odgovornost, ali osim što je smijenjen sa položaja, nije kažnjem. Umro je pod nerazjašnjenim okolnostima. Pretpostavlja se da je otrovan“.[8]

U istoriografiji je poznato da je od strane crnogorskog Dvora i Vlade brigadir Avro Cemović smijenjen sa tog položaja i na njegovo mjesto imenovan brigadir Mašan Božović, ali je isto tako poznata činjenica da Avro Cemović (kao ni drugi glavni inspiratori i izvršioci nasilnog pokrštavanja na tome području) nijesu sudski procesuirani, krivično optužen i kažnjeni zbog učešća u tom i drugim zločinima počinjenih na tome prostoru. U istoriografiji je, takođe, poznato da Avro Cemović nije za počinjena nedjela, u vrijeme kad je bio vojni komandant plavo-gusinjske oblasti, kasnije odgovarao ni prema tada važećem Krivičnom zakoniku Crne Gore (iz 1906) i Vojno-krivičnom zakoniku iz 1910. godine odgovarao; da mu vojni čin brigadira (dodijeljen 1912) nije oduzet, da nije degradiran u vojnom činu, te da nije krivično odgovarao kako pred vojnim, tako i pred krivičnim sudom, već je ostao na slobodi kao brigadir u svom činu sve do svoje misteriozne  smrti 1914. godine u Beranama.

Ali, i pored toga ne treba zaboraviti da je kralj Nikola bio u sukobu sa Avrom Cemovićem, tako i danas postoji pretpostavka da je Cemović otrovan 1914. godine i da se sumnja da iza toga stoji odluka donijeta u najvišim organima vlasti Kraljevine Crne Gore, što se ne može dokazati i provjeriti kao tačno, već je u domenu spekulacija i nagađanja.

Kao što nije tajna da je Avrov brat Marko Cemović (pripadnik srpske reolucionarno-terorističke organizacije „Crna Ruka“ i njenog ogranka „Slovenskog juga“, istaknuti bjelaš iz 1918. godine, zagovornik odluka tzv. Podgoričke skupštine i kasniji član centralističke Demokratske stranke KSHS čiji je lider bio Ljubomir-Ljuba Davidović iz Beograda) kontinuirano bio žestoki ideološko-politički i drugi protivnik kralja Nikole i suverene Crne Gore, te „srpski nacionalni radnik“, i to sa unitarnih velikosrpskih pozicija, te djeluje neuvjerljivo, tendenciozno i s podmetanjem, njegova priča u beogradskom listu „Vreme“ od 13. januara 1941. godine, kojom želi amnestirati svog brata Avra a klevetnički optužiti kralja Nikolu za zločine nasilnog pokrštavanja i druge zločine počinjene nad muslimanima prvih mjeseci 1913. godine.

Evo kratke biografije Marka Cemovića, brata Avra Cemovića. O njemu prof. dr Šerbo  Rastoder piše: „Ovaj teolog i pravnik, rođen 1874. godine u selu Buče kod Berana, s bogatom biografijom „nacionalnog borca“, nesuđeni poslanik Podgoričke skupštine (poništen mu je mandant), prvo radikal blizak disidentima Marku Trifkoviću i Nastasu Petroviću, potom član Demokratske stranke koga je protežirao Milorad Drašković, jedno vrijeme je bio podsekretar u Ministrarstvu unutrašnjih djela[9] . Pošto nije uspio da se 1925. Kandiduje na Davidovićevoj listi odlučio je da to uradi na sljedećim izborima“.[10] Radi se, dakle, o osobi koja je nastojala da „svali“ za zločine u plavo-gusinjskoj oblasti odgovornost, bez ijednog dokaza, na kralja Nikolu i crnogorsku državnu centralnu vlast, a da u svemu amnestira zločine počinjene pod komandom i egidom njegovog brata Avra Cemovića, tako da je njegovo kazivanje istorijski neuvjerljivo i jako neutemeljeno, tendenciozno i nepouzdano.

Takođe ne treba prećutati činjenicu da je i Avrov sin, Nikodim-Niko Cemović, centralista, unitarista i sljedbenik dinastije Karađorđević, (učesnik u groznim zločinima nad muslimanima 1913. godine, ali i 1924 u Vraneškoj dolini i Šahovićima- kada je bio okružni načelnik Bijelog Polja nove države Kraljevine SHS) bio ogorčeni protivnik kralja Nikole i postojanja Crne Gore kao samostalne države, i da je bio učesnik Podgoričke skupštine 1918. godine koja je proglasila aneksiju Crne Gore Srbiji i svrgavanje kralja Nikole s crnogorsko prijestola.

I brojna lica koja su bili učesnici u akcijama nasilnog pokrštavanja muslimana i u drugim zločinima izvršenim nad njima 1913. godine, poput Boška L. Boškovića (u Bijelom Polju) i drugi deklarisali su se 1918. godine kao bjelaši i bili su ne samo za detronizaciju kralja Nikole i za ukidanje crnogorske države, već su aktivno učestvovali u ubijanju, zatvranju i mučenju crnogorskih ustanika i zelenaša poslije 1918. godine i u pljačkanju i paljenju crnogorskih domova.

Brigadir Avro Cemović i druga vojna lica, oficiri i podoficiri i vojnici, koji su činjeli nasilno pokrštavanje muslimana i druga zlodjela, bili su podvlasni Vojno-krivičnom zakoniku Kraljevine Crne Gore iz 1910.godine, a prema normama tog zakonika (član 5) bilo je predviđeno da vojna lica za djela koja nijesu predviđena tim zakonikom odgovaraju prema građanskom Krivičnom zakoniku Crne Gore. Avra Cemovića i brojne druge oficire  koji su mu bili podvlasni, centralne vlasti nijesu, izuzev što su ih smijenili sa položaja, krivično-pravno procesuirali po odredbama kako KZ iz 1906 tako i Vojno krivičnog zakonika iz 1910. godine.

Vojno-krivični zakonik Knjaževine Crne Gore od 20. jula 1910. godine,  (članovi 167-173) sankcionisao je kao vojna krivična djela pljačku, otimanje, opustošenje u mobilnom ratnom stanju, te zabranjivao je krađu tuđe imovine, otimanje, odnosono, nasilno prisvajanje tuđeg imanja i opustošenje tuđe imovine. Zapravo, u vojno krivičnom zakoniku bila je recepcija normi haških konvencija iz 1899 i 1907 (član 46) o poštovanju tuđe imovine u ratnom stanju, zabrani njenog otimanja i krađu. Član 167 Vojno- krivičnog zakonika je normirao: „Pljačka je grabljenje i uzimanje tuđe imovine ili stvari prilikom zauzimanja kakvog mjesta u ratnom stanju ili pri maršu vojske. Kao pljačka smatraju se i slučajevi ko neovlašćeno vrši kontribuciju i ili kad ko određenu mjeru ovih prekorači u svoju korist“. Član 168 je propisaivao: „Otimanje je nasilno prisvajanje tudjeg imanja ili stvari u zauzetom mjestu, u kom je već postavljen red i postavljena vlast“. Za vojno kriično djelo pljačku i otimanje ovim zakonom bila je predviđena robija u trajanju do 5 godina „a ako je pri tome i sila upotrijebljena, robijom najmanje 5 godina, u koliko to ne bi prelazilo u težu kriivcu“[11]. A ako je pljačka i otimanje bila stvar prijethodnog dogovora saučesnici u tome djelu po odredbama VKZ (član 170) „će se kazniti robijom najmanje 10 godina, a kolovođe smrću; a ako je pri tome bilo ko povrijeđen, kazniće se i saučesnici smrću“[12]. Član 173 Vojno-krivičnog zakonika predviđao je: “Opustošavanje je oštećenje tuđe imovine bez neophodne ratne potrebe: lomljenje kuća, odgrađivanje, paljevina, rušenje zgrada ili razbijanje. Za opustošavanje, kazniće se krivac robijom najmanje 5 godina; u teškim okolnostima smrću“[13].

Zakonska obaveza nadležnih organa vlasti bila je da utvrdi krivice i sudski procesuira ona vojna, ali i druga, lica koja su činjeli pljačku, otimanje, ubojstva, paljevine, pustošenje u plavogusinjskoj oblasti i šire; da ih podvede pod nadležni sud i sudi ih, i u zakonitom postupku, ako se utvrdi njihova krivica da ih propisno kazni, ali to crnogorska centralna državna vlast nije učinjela na način kako je bilo predviđeno pravnim regulama, ili nije uopšte učinjela, sem u nekoliko, slučajeva, kada je kaznila robijom od po 2 godine jednu grupu od 13 delikvenata i počinioca krivičnih djela krađe (koju su izdržavali u podgoričkoj „Jusovači“), a jednog vojnika strijeljala.

Ono što predviđaju pravila Haških konvencija (1899 i 1907) u članu 46 jedne i druge konvencije, kada se to tiče slobode religijskog ubjeđenja bilo je ugrađeno u Ustavu Crne Gore iz 1905,  kao i u Krivičnom zakoniku iz 1906. godine i Vojno-krivičnom zakoniku iz 1910. godine, kao suverenim državnim zakonima, a norme o slobodi vjeroispovijesti i o mogućnosti konverzije vjere isključivo na osnovu slobodnog izbora pojedinca i u redovnoj zakonskoj proceduri bilo je regulisano u Ustavu pravoslavnih konsistorija iz 1904. godine.

U događajima krajem 1912 i posebno prvih mjeseci 1913., ta pravila, pravno uređena, kodifikovana i priznata, međutim, brutalno i flagranto prekršena su od strane nosilaca uglavnom odmetnutih lokalnih vlasti u novooslobođenim krajevima.

Na istorijskoj nauci je da utvrdi kako, ko, zašto i po čijem je nalogu od strane civilnih lica i klerikalaca prekršio to pravilo, utkano u norme i običaje međunarodnog ratnog prava (koje je kasnije postalo i dio međunarodnog krivičnog prava), međunarodnih ugovora i konvencija, i eklatantno ga prekršio na način potpuno suprotan državnim zakonima i državnoj politici i ideologiji Crne Gore od 1878. do 1912, standardima i praksi vjerske tolerancije koja je vladala u okviru nezavisne crnogorske države i stavu centralnih organa vlasti koji su slijedili ustavnu i zakonsku praksu da se poštuju drugačija vjerska ubjeđenja i konfesionalna pripadnost u odnosu na pravoslavce u Crnoj Gori.

Krivični zakon Crne Gore iz 1906, član 207 (tačka 1 i 2) predviđa krivičnu odgovornost i popisivanje zatvorske kazne u trajanju od 3 mjeseca do 3 godine za onoga: „1. Ko javno, usmeno ili pismeno na Boga ili na ma čiju mu dragu vjeru huli, ili javno ismijava način i običaje slavljenja Boga čije mu drago vjere, 2) ko djelom smeta upražnjavanje čijih mu drago dozvoljenih u Crnoj Gori vjerozakonskih obreda, ili s obrazima svetih ili drugim službi Božijoj posvećenim stvarima na nečasan i podrugljiv način postupa i omalovaža ih“[14].

Dakle, Crna Gora je i krivičnim zakonom ugradila ustavno načelo o poštovanju ustavom priznatih i granatovanih vjeroispovijesti i slobodnog ispovijedanja vjere, i predviđala je kazne za kršenje prava pripadnika svih priznatih i drigih religija i konfesija, tako da je načelo vjerske tolerancije ugradila i u svoj krivčni zakonik. Čin nasilnog pokršavanja muslimana i katolika (1912-1913) bio je zločin i čin bogoljuljena i oni koji su ga činjeli sprovodili (vojna, građanska i svještena lica) prekršili su član 207 KZ koji je zabranjivao i kažnjavao takvo postupanje, ali ta norma KZ, kao i brojne druge, na žalost, ostala je bez stvarne primjene, sankcije, u slučajevima kad su mnogobrojni vojni i građanski činovnici i svještenici podvlasni državnim zakonima i crkvenim regulama, ostali bez sudske krivične odgovornosti, neprocesuirani i time bez adekvatne zakonske i crkvene kazne za počinjene inkriminisane radnje.

I po crkvenim zakonima koji su obavezivali Crnogorsku crkvu (Crnogorsku mitropoliju) bilo je zakonski regulisan postupak prelaska muslimana (inovjernika) u pravoslavlje. To je izričito bilo normirano članom 39, stav 2 Ustava pravoslavnih konsistorija iz 1904. godine, kojeg je sankcionisala državna vlast i kralj Nikola, u kojemu izričito stoji: „Ako inovjerni crnogorski podanik zaželi da se pridruži pravoslavnoj crkvi, on je dužan da odnosnu izjavu o tome učini na zapisniku u kapatanskom odnosno opštinskom sudu. Ovaj će sud izdati mu potvrdu da je izjava zakonto učinjena. Istu će izjavu dotični inovjerac prikazati nadležnom svešteniku, koji će tada tog inovjerca primiti, držeći se u tom kanoničkih propisa koji se sadrže u velikom Trebniku o primanju inovjeraca. No, svještenk dužan je, prethodno odnosno primanja kakvog inovjerca, obaratiti se konistoriji koja će mu dati nužno upustvo. Poslije odobrenja i svršenog crkvenog obreda, svještenik novoobraćenog upisaće u parohijski anagraf“[15].

Ustav Pravoslavnih Konsistorija iz 1904 propisivao je kako se imaju ponašati parohijalni svještenici (okružni protoprezviteri), pa u članu 77 se određuje da „vladanje sveštenstva mora biti po kanonima i strogo u smislu propisa koji se sadrže u ovom ustavu“[16], pa se potom normira da okružni protoprezviteri imaju dužnost (član 84, tačka 7) da vode nadzor „da li se sveštenici vladaju kako priliči njihovom činu i da se ne bave slučajno poslovima koji mogu poniiziti njihov sveštenički ugled, 8) da l sveštenici marljivo vrše službene poslove i izvršuju naredbe pretpostavljenim im vlasti“[17]. U tom pravnom aktu crkvenom karaktera reguliše se članom 89, stav 2 da su svještenici dužni „riječju i djelom starati se odgajati u svojim parohijanima osjećaja podaničke vjernosti i poslušnost prema zakonitim vlastima i prema državnim zakoninima“[18].

Postojala je po normama crkvenog prava Crnogorske crkve jedina zakonska mogućnost vjerske konverzije i to samo na osnovu slobodne volje i prema jasno utvrđenoj zakonskoj proceduri, a pokrštavanje koje je 1913. godine vršeno bilo je suprotno kako crkvenim normama CPC i državnim zakonima Kraljevine Crne Gore, tako i zvaničnom stavu i pravnom aktu naredbi crnogorskog mitropolita Mitrofana Bana, koji je u vrijeme kad je otpočeo proces pokršatavanja (i kad su vojna, građanska i crkvena lica pisali lažne izvještaje Cetinju da je pokršatavanje dobrovoljno) izdao naredbu na koji način i kako je moguće zakonitim putem poštujući volju i želju pripadnika druge vjere da pređe u pravoslavlje obaviti čin vjerske konverzije.

U procesu nasilnog pokršatavanja muslimana i katolika 1912-1913. godine od strane lokalnih vojnih, građanskih i drugih vlasti, podvlasnih crnogorskoim zakonima i organima centralne državne vlasti, dogodilo, se s jedne strane, grubo kršenje pravila Haških konvencija (1899 i 1907) o zaštićenim kategorijama lica tokom oružanih sukoba, a, s druge strane, flagranto kršenje ustavnih i zakonskih odredbi na kojima je počivao pravni poredak crnogorske države. Organi centralne vlasti Kraljevine Crne Gore nijesu naredili da se poduzimaju radnje nasilnog pokrštavanja stanovništva u novooslobođenim oblastima, ali su objektivno odgovorni za nečinjenje u smislu što nijesu priveli zakonu i pravdi i adekvatno kaznili počinioce tih i drugih inkrimisanih radnji. I tu se odgovornost centralnih vlasti crnogorske države istorijski ne može izbjeći i amnestirati. Ali, Crna Gora tada ni kasnije, kao i ranije, nije počinila nikakav genocid nad muslimanima u Crnoj Gori i zato treba izbjegavati takve grube, pogrešne i tendenciozne ocjene i tvrdnje uvredljivog i klevetničkog karaktera, ko god ih saopštavao iz bilo kojih i kakvih motiva i ciljeva.

Glavna subjektivna i objektivna odgovornost za čin nasilnog pokršatavanja muslimana i katolika (1912-1913) pada na teret mjesecima odmetnutih od centrarne vlasti, lokalnih vojnih, policijskih i civilnih organa vlasti, te svješteničkog kadra, koji su se ponašali suprotono od onoga što su im centralne vlasti zapovijedale da čine i moraju činjeti kada su u pitanju životi, sloboda, svojina, imovina, i prava civilnog stanovništva, njihova religijska i druga uvjerenja, te koji su počinjeli brojne zločine, zabranjene tadašnjim međunarodnim pravom i nacionalnim zakonodavstvom Crne Gore.  Pravnik i bivši sudija Ustavnog suda Crne Gore mr Hamdija Šarkinović je u pravu, pozivajući se na relevantni arhivski dokumnet, kada je napisao: „Zbog zločina i terora koji je vršen nad muslimanskim stanovništvom, a da niko nikada nije odgovarao, u 1913. godini se javlja jak pokret za iseljavanje u Tursku, koje je nastavljeno i 1914. godine, kada se iz Bijelog Polja prijavilo 416 porodica sa 2.080 lica, iz Bihora 720 porodica  sa 4.500 osoba“[19].

O zločinima u plavo-gusinjskoj oblasti (1912-1913) kao relevantno naučno kazivanje preporučujem da se pročita znamenita knjiga istoričara prof. dr Mustafe Memića „Plav i Gusinje u prošlosti“, Beograd, 1989. (recenzenti te knjige su istoričari prof. dr. Branko Pavićević, akademik CANU i prof. dr Sima Ćirković, akademik SANU). To je veoma važna knjiga koja nudi, prezentira brojna dokumenta i analizu zločina počinjenih nad muslimanima na području plavo-gusinjske oblasti u naznačenom vremenu. Skrećem pažnju na stranice navedene Memićeve knjige od 193. do zaključno sa 213. , koje o tome relevantno naučno govore.

U istorijskoj nauci nužno je svaku pojavu, događaj, proces i odnos posmatrati isključivo u kontekstu svoje epohe. Koherentno tome, kada su u pitanju fenomeni koje se tiču međunarodnog ratnog i humanitarnog prava, moraju se posmatrati u kontekstu zakona, pravila i običaja rata koji su važili u vrijeme kada su se oni zbili. Tendenciozno, selektivno, pristrasno, ideološko-političko iščitavanje i interpetiranje istorijskih izvora, nijesu prihvatlji za istorijsku nauku. Istorijska nauka nije patriotska disciplina, a istorija nije i ne treba da bude propagandno i drugo sredstvo opravdanja bilo koje i bilo čije ideologije i politike i propagande.

[1] KZ (1906), Glava XI „O zločinima i prestupima činovnika u zvaničnoj dužnosti i zločinima i prestupima drugih vršilaca javnih dužnosti“, Vidi: „Crnogorski zakonici 1796-1916“, (priredili dr Branko Pavićević i dr Radoslav Raspopović) IICG, knjiga IV, Podgorica, 1998.

[2] „Crnogorski zakonici“, knjiga IV; Podgorica, 1998, Krivični zakonik Crne Gore iz 1906, član 125. str. 79.

[3] Ibid, str. 81.

[4] Dr Živko Andrijašević, “Crnogorska crkva 1852-1918”, str. 479. Živko M. Andrijašević je integralno publikovao ovaj dokumenat, koji je sam istražio u arhivskim fondovima.

[5] Dr Živko Andrijašević, “Crnogorska crkva 1852-1918”, str. 480.

[6] Dr Živko Andrijašević, “Crnogorska crkva 1852-1918”, str. 110.

[7] Vidi akt Mitrofana Bana od 8. Maja 1913: Dr Živko  Andrijašević, “Crnogorska crkva 1852-1918”, str 481.

[8] Dr Šerbo Rastoder, „Šahovići 1924“, Almanah, Podgorica, 2011. str. 59-60.

[9] Kraljevine SHS.

[10] 1927. godine. Prof. dr Šerbo Rastoder, „Političke stranke u Crnoj Gori 1918-1929“, Bar, 2000, str. 179-180.

[11] Vidi: Crnogorski zakonici, IV, Podgorica, 1998. str. 1148.

[12] Ibid

[13] Ibid, str. 1149

[14] Ibid, str. 93. Vidi o tome i: Dr Živko Andrijašević i Zoran Stanojević, Pokrštavanje muslimana 1913, Almanah, Podgorca, 2003. str. 50-53.

[15] Usav pravoslavnih konsistorija u Knjaževini Crnoj Gori, Cetinje, K.C. državna štamparija, 1904. Citirano prema tom ustavu objavljenom u: Sabrana djela mitropolita Mitrofana Bana, Ustrojstvo crkve, poslanice, članci, pisma i govori, (priredio prof. Dr Vuk Minić), knjiga 5, cetinje, 1999. str.60. Vidi o tome i:  Crnogorski zakonici 1, knjiga II, Podgorca, 1998. str. 814 i dr Živko M. Andrijašević i Zoran Stanojević, Pokrštavanje muslimana 1913. str.50.

[16] Ustav pravoslavnih konsistorija 1904, član 77, stav 1 (Citirano prema knjizi 5 Sabranih dejla Mitrofana Bana, str. 70).

[17] Ibid, str. 72.

[18] Ibid, 74.

[19] Hamdija Šarkinović, “Organizacija I funkcionisanje vlasti u Crnoj Gori (1912-1914)”, “Almanah”, br. 55-56, Podgorica, 2013, Str. 331