Evropa i vanevropski demokratski svijet obilježiće ovog 9. maja 75. godišnjicu završetka Drugog svjetskog rata, odnosno, pobjede nad nacizmom i fašizmom. Formalno-pravno, 9.maja 1945. godine nacistička Njemačka je potpisala kapitulaciju pred savezničkom koalicijom  koju su predvodili Sovjetski Savez i Sjedinjene Američke Države. Bio je to, i ostao, veliki dan mira, ali i demokratije i civilizacijskog  trijumfa Evrope i njenih saveznika. Rat nad hitlerovskom militarističkom Njemačkom koja je namjeravala da pod svoju čizmu stavi cijelu Evropu i dobar dio Azije i Afrike, zajednički su vodile , i dobile, zemlje sa različitim ideološko-političkim sistemima. Rusi i Amerikanci, komunisti i  „antikomunisti",  su, u završnici Drugog svjetskog rata, mada i sa sopstvenim nacionalnim ambicijama, na tlu same Njemačke išli u susret jedni drugima. I dobili su odlučne bitke koje su predhodile njenoj kapitulaciji.

Rat na prostoru bivše Jugoslavije trajao je do 15. maja 1945. godine, a SAD sa Japanom do avgusta iste godine. Deveti maj se slavi i kao Dan Evrope, pošto su tog dana poslije Drugog svjetskog rata formalizovani dogovori o  uređenju odnosa u Evropi, prvo između Francuske i  Njemačke, a kasnije i drugih zemalja u zapadnoj Evropi. Ti dogovori su predhodnica  današnje Evropske unije kojoj ubrzano stremi i Crna Gora.

Naša zemlja ima puno „pravo" na članstvo u EU, i u istorijskom smislu, a ne samo po onome što danas znači i čini za Evropu. Crna Gora se u antifašistički rat i pokret uključila prva i sa najvišim nacionalnim pregnućem. Njen Trinaestojulski ustanak 1941. godine bio je najmasovniji  vid otpora okupatoru u porobljenoj Evropi. Tada, dok je  Evropa   držala pušku k nozi,  na ustanak se diglo oko 30 000 boraca, svih političkih opredjeljenja, socijalnih grupacija i vjera. U ustanku, na čelu sa komunistima, učestvovalo je oko tri hiljade intelektualaca, pretežno mladih ljudi. 

Crna Gora je , po dogovoru Adolfa Hitlera sa njegovim satelitima, nakon sloma Jugoslavije u aprilskom ratu 1941. godine, pripala Italiji. Njemački i italijanski ministri inostranih poslova Ribentrop i Ćano su se u Beču, 21. i 22. aprila te godine, dogovorili da crnogorsko pitanje "riješi" sama Italija. To "rješenje" je podrazumijevalo obnovu "nezavisnosti" države, ali, svakako, kao italijanskog protektorata, što je , i zbog te činjenice, ali i zbog okolnosti u kojima je to planirano, bilo apsolutno besmisleno.

Italijanska uprava nad Crnom Gorom povjerena je Civilnom, kasnije Visokom komesarijatu, na čijem je čelu bio visoki funkcioner Ministarstva inostranih poslova Italije Serafino Macolini. Časopis Matice crnogorske je prije desetak godina objavio dnevnik Macolinija , koji je vodio od kraja marta do početka oktobra 1941. godine, a čiji se najveći dio odnosi na prilike u Crnoj Gori. Ono što je posebno relevantno sa današnjeg stanovišta je odnos prema "crnogorskom pitanju". 

Iako je Italija navodno htjela da obnovi "nezavisnu Crnu Goru" i mada je njena kraljica bila ćerka crnogorskog kralja Nikole, kome su saveznici iz Prvog svjetskog rata oteli samostalnu Crnu Goru, i u samom Rimu je s lakoćom krojena njena sudbina. Bez obzira na dinastičko-porodične veze između Rima i Cetinja, "samostalna" Crna Gora je , po planu Italije, prije svega, teritorijalno znatno smanjena, u korist njenih susjeda.To. svakako, može biti upozorenje-da se "status" malih zemalja, u situacijama kada se uređuju globalni odnosi i pitanja, često podređuje interesima moćnih. I današnja Crna Gora mora da bude svjesna toga.  

Trinaestojulski ustanici su srušili sve planove Rima u vezi sa Crnom Gorom. Italija je nakon ustanka  morala u Crnoj Gori angažovati oko 150 000 vojnika. Okupator je nemilosrdno bombradovao crnogorske gradove i sela. Više hiljada Crnogoraca je odvedeno u internaciju. Strijeljanja rodoljuba i nedužnih ljudi bila su svakodnevna. Narodno-oslobodilački pokret (NOP) u Crnoj Gori već tokom ljeta 1941. godine oslobodio veći dio Crne Gore, a  u jesen te godine konstitusao je i svoju političku platformu, a glavno mjesto je pripalo rješavanju socijalnog i nacionalnog pitanja.

Međutim, krajem 1941. godine, osobito nakon poraza partizana u bici na Pljevljima, ali i zbog drugih okolnosti, dolazi do osjeke Narodno-oslobodilačkog pokreta. U Crnoj Gori se tada konstituiše kolaboracionistička struktura, sa četnicima kao okosnicom, ali su sa okupatorom sarađivali i bivši crnogorski zelenaši.

Za NOP je kritična bila 1942. godina, jer su se protiv partizana udružili ofanziva okupatora, pojačana aktivnost kolaboracionista, njihove represalije protiv boraca otpora, hladna zima i glad. Godina 1943. bila je godina ponovnog zamaha NOP-a. Tada je stvorena značajna slobodna teritorija, a NOP je ušao u fazu odlučnijeg političkog profilisanja, koja je završena formiranjem, u Kolašinu,  Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja (ZAVNO) kao najvišeg predstavničkog tijela crnogorskog naroda. 

Tokom 1944. godine, ZAVNO je prerastao u Crnogorsku antifašističku skupštinu narodnog oslobođenja, pravi ratni parlament koji je 13. jula 1944. godine donio odluku da Crna Gora , kao federalna jedninica, postane članica Demokratske Federativne Jugoslavije. To su bile državotvorne institucije obnovljene Crne Gore, nestale 1918. godine, nelegalnim prisajedinjenjem Srbiji.

Crna Gora je dala veliki doprinos i u završnici borbi za oslobođenje Jugoslavije. U tim bitkama je učestvovalo oko 36 000 boraca sa područja Crne Gore. Tokom četvorogodišnjeg rata, u Crnoj Gori je poginulo ili strijeljano oko 14 000 crnogorskih boraca, od kojih su više od četiri hiljade bili komunisti. U ratu je porušeno i spaljeno oko 21 000 stambenih zgrada, približno toliko privrednih objekata , više od 300 škola, i 80 odsto mostova.

Crna Gora danas, takoreći, jedina od bivših jugoslovenskih republika snažno baštini antifašizam , čiji su korijeni upravo u masovnosti i oružano-oslobodilačkoj žestini Trinaestojulskog ustanka, ali i u istoriji crnogorskog naroda, u njegovom tradicionalnom slobodarstvu  i kroz vijekove stečenom imunitetu protiv pokornosti tuđinu. Antifašizam za Crnu Goru nije stvar političke konjukture, već su u tome sve vrijednosti na kojima se temelje crnogorsko društvo i Crna Gora kao država.

Na antifašizmu , kao  društvenoj  osnovi u koju su utkane   političke, gradjanske, civilizacijske i ostale društvene vrijednosti i odrednice, Crna Gora može sigurnije   da gradi svoju stabilnost i svoje postojanje . Da bude - vječna!

Ilija Despotović