Škrinja

Dr Branislav Marović

Komunisti Crne Gore i mogućnosti naučnog tumačenja crnogorskog nacionalnog pitanja 1945-1985.

Mar 27, 2021 4 Komentara

(15 riječi)

Socijalni sastav bilo koje političke partije veoma je važno političko pitanje, jer od njega zavisi ostvarivanje njene misije. Komunisti su kao avangarda radničke klase bili najzainteresovaniji da u svojim redovima imaju što više radnika. Savez komunista Jugoslavije, a time i Savez komunista Crne Gore, rukovođen svojim istorijskim iskustvom i iskustvom svjetskih komunističkih pokreta. stalno je nastojao da poboljša svoju socijalnu strukturu prijemom većeg broja radnika. Zato je i normativno, u svojim statutima, definisao svoju socijalnu strukturu.

za nas su interesantne socijalne, obrazovne grupacije seljaci  i intelektualci (službenici, đaci, studenti i članovi sa fakultetskom naobrazbom) da bi vidjeli moguću stvaralačku, naučnu, intelektualnu bazu koja je mogla pristupiti sa naučne tačke tumačenju CNP. Kakav je odnos tih snaga bio u višegodišnjem periodu vladanja komunista Crne Gore i da li je dosta skroman broj intelektualaca u SK mogao naučno ostvariti i objasniti CNP. Mora se naglasiti da su skoro svi obrazovani ljudi (sa fakultetom i sa naučnim zvanjima) bili članovi komunističke organizacije. Sve su to jaki indikatori koji su uticali na formulisanje CNP. Da li su komunisti objektivno mogli pristupiti naučnom tumačenju CNP pri takvom stanju razvoja nauke kad su tek šezdesetih godina XX vijeka postavljeni prvi temelji naučnih ustanova i formirani prvi kadrovi naučnika koji bi trebalo da daju odgovore o CNP.

Crna Gora je u 45-godišnjoj jugoslovenskoj socijalističkoj federaciji startovala kao jedna od šest republika i dvije autonomne pokrajine sa najnižim ekonomskim razvojem. Osim u ekonomskoj Crna Gora je i u kulturnom, prosvjetnom i naučnom razvoju bila iza svih republika. Nije 1945. godine imala ni jednu naučnu ustanovu, višu školu i fakultet. Veoma skromna naučna, kulturna i prosvjetna kadrovska baza koju je naslijedila iz Kraljevine Jugoslavije nije takođe mogla uticati da se stanje brže izmjeni. Ipak, socijalistička epoha omogućila je Crnoj Gori da postane državni subjekt i ravnopravni faktor sa ostalim republikama i da u ekonomskom razvitku postigne rezultate koji je definišu kao državu sa stepenom srednje razvijenih zemalja.

Obrazovanih (školovanih) istoričara bilo je malo poslije oslobođenja zemlje. Komunistička vlast, ili, kako je su je nazivali „narodna vlast“ shvatajući svoju misiju u preobražaju društva i izgradnji novog pristupila je odmah po oslobođenju zemlje formiranju stručne organizacije istoričara Crne Gore 10. oktobra 1947. godine na Cetinju, koja je pod nazivom „Istorijsko društvo NR Crne Gore“ imala zadatak da istorijsku nauku kao obrazovni predmet u školama, da vaspitava „omladinu u duhu socijalističkog patriotizma i ljubavi prema slobodnoj i nezavisnoj otadžbini“.[1]

Istorija kao nauka, smatralo se tada, trebalo je da stvori mogućnost „da se široki narodni slojevi, da se čitav narod, oslobodi štetnih tradicija i nenaučnih zabluda i da se upozna sa tekovinama savremene nauke.“[2] Na Osnivačkoj skupštini podnio je referat o „Zadacima istorijske nauke“ Jagoš Jovanović, direktor Više pedagoške škole na Cetinju. U referatu se Jovanović kritički osvrnuo na građansku istoriografiju i ukazao na njene falsifikate u kojoj je „najgore prošla istorija crnogorskog naroda“.[3] Osnivačka skupština usvojila je Pravila Društva i izabrala Upravni , Nadzorni odbor i Sud časti.[4] Skupština je donijela odluku o osnivanju časopisa „Istorijski zapisi“ i izabrala Redakciju časopisa u sastavu: odgovorni urednik Jagoš Jovanović, članovi Risto Dragićević, Jovan Ivović, Ignjatije Zloković i don Niko Luković.[5] Prvi časopis izašao je u januaru 1948.[6]

Iste godine 1947. komunisti su osnovali prvi visokoškolsku ustanovu u Crnoj Gori Višu pedagošku školu na Cetinju sa Odsjekom za istoriju, što je bilo od značaja za naučno proučavanje i tumačenje crnogorske prošlosti. Naredne godine 1948. osnovan je Institut za proučavanje istorije crnogorskog naroda sa zadatkom „da istražuje građu od istorijskog naučnog značaja o svim događajima iz političkog, društvenog, privrednog i kulturnog života crnogorskog naroda iz najdalje prošlosti do najnovijeg vremena; da sve pismene zadatke, dokumenta i spomenike iz te oblasti pribira, sređuje i ispituje, da sve proučava pravilnom primjenom naučnih metoda pravilnog suda i podizanja naučnih kadrova“.[7]Dvije godine kasnije 1950. osnovano je Naučno društvo NR Crne Gore.[8]

Zadatak Naučnog društva bio je da proučava pojedine grane nauke i umjetnosti, da organizuje svestrano proučavanje NR Crne Gore i njene prošlosti i „da organizuje naučne i umjetničkedjelatnosti i da podstiče na rad mlađe naučne snage.“[9]

U Naučnom društvu formirano je pet sekcija. sekcija za društvene nauke imala je 22 člana, od kojih su se 11 bavili proučavanjem prošlosti Crne Gore. Poslije šest godina rada prestala je da radi ova naučna ustanova, jer nije ostvarivala svoj program, pošto je najveći broj njenih članova živio i radio van Crne Gore, najviše u Beogradu.[10] Naše istraživanje da li je bilo uslova da komunisti ostvare naučno tumačenje rađanja i razvoja crnogorske nacije potražićemo u radu, organizaciji i naučnom kadru Istorijskog instituta Crne Gore, jer je on bio najodgovornija i najstručnija ustanova za odgovor na ovo pitanje.

Programska koncepcija rada Istorijskog instituta bila je da, pored izučavanja istorije, da se bavi i arheologijom, etnografijom, demografijom, istorijom umjetnosti, arhivistikom i bibliografijom. Za takav multidisciplinarni koncept proučavanja prošlosti Crne Gore Institut je oskudijevao u stručnim kadrovima u prvom redu u obrazovanim istoričarima. Prvi naučni radnici u Institutu bili su pravnici, ekonomisti i istoričari.[11] Krajem pedesetih i početkom šezdesetih godina došlo je do prijema u stalni radni odnos mlađih fakultetski obrazovanih istoričara koji su dugogodišnjim radom ostvarili značajne naučne rezultate odbranom doktorskih disertacija koje je Institut zatim objavio i do brojnih naučnih članaka koji su objavljeni u „Istorijskim zapisima“ i drugim časopisima.[12]Ipak, sva ta naučna produkcija Istorijskog instituta obuhvatala je period istorije Crne Gore od sredine XIX vijeka do 1945. godine. Posebna pažnja posvećena je istoriji radničkog pokreta i KPJ i revoluciji 1941-1945. godine. Period najstarije prošlosti Kraljevine Duklje i njene dinastije Vojislavljevića ostao je naučno neistražen i neobrađen.Istorijski institut ostao je do osnivanja Filozofskog fakulteta u Nikšiću 1981. godine i otvaranja na njemu studijaistorije rasadnik naučnog kadra iz istorijske nauke.

Prve studije o crnogorskom nacionalnom pitanju objavljene su sedamdesetih i osamdesetih godina XX vijeka, čiji autori nijesu tada radili u istorijskom institutu ili uopšte nijesu radili u njemu.[13]Kako piše dr Dragutin Papović Crna Gora je 1969. godine imala u “naučno-istraživačkim ustanovama i fakultetima 18 doktora nauka i sedam magistara“.[14]U nastavi na Univerzitetu „Veljko Vlahović“ radilo je 1975. godine 28 doktora nauka i 34 magistara nauka, a 1977. godine u sedam naučno-istraživačke i tri visokoškolske ustanove bilo je zaposleno 53 doktora nauka i sedam magistara nauka.[15] Od 1979. do 1980. godine, Istorijski institut je obnovio svoje naučne kadrove sa četiri asistenta istoričara i sa šest asistenata drugog naučnog obrazovanja (pravnici, politikolozi, etnolozi, klasični jezici, paleografi, marksisti) i sa jednim doktorom istorijskih nauka.[16] U periodu 1979-1989. godine, radilo je u Istorijskom institut sedam doktora nauka i 10 asistenata, koji su započeli da sebave naukom. Ove brojke pokazuju da je to bio skroman naučni potencijal. I u ovom periodu razvoja crnogorske istoriografije nije bilo naučnih radova o najstarijoj crnogorskoj državi Duklji. Takvo stanje uticalo je, naravno, na naučni odgovor kada je započelo formiranje crnogorske nacije i kako se ona razvijala. Tek krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina XX vijeka došlo je do objavljivanja novih studija koje rađanje crnogorske nacije pomjeraju u vrijeme postojanja države Duklje, ali to je period kada komunisti više ne drže vlast.

Viđeli smo da su komunisti Crne Gore poklonili pažnju izučavanju prošlosti Crne Gore, pa su 1958. godine u svom Centralnom komitetu formirali Komisiju za istoriju. Slične komisije osnovali su i u opštinskim komitetima.[17]Ove komisije imale su zadatak da prikupljaju i objavljuju izvore o istoriji Partije i da naučne radove o istoriji KP / SK Crne Gore promovišu i objavljuju u časopisu „Istorijski zapisi“.[18] O osnivanju prvih fakulteta u Crnoj Gori bilo je mišljenja da je prvo trebalo formirati Filozofski fakultet „da ovoj zemlji i njenom narodu drugi ne stvaraju njegovu nauku i drugi ne pišu njegovu istoriju“.[19]

Kada pogledamo podatke o brojnosti i strukturi članstva komunističke organizacije Crne Gore, koje su niži organi sreski ili opštinski komiteti u prvo vrijeme dostavljali višim organima, a kasnije izvještaje o radu Centralnog komiteta Saveza komunista Crne Gore između dva kongresa, uočava se velika dominacija broja zemljoradnika (seljaka) u odnosu na veoma malu zastupljenost intelektualaca u periodu 1945-1954. godine.[20]

Tabelom ćemo prikazati socijalnu strukturu članstva SK Crne Gore 1945-1985. godine i to ukupno brojno stanje i po grupacijama seljaka (zemljoradnika), radnika i intelektualaca (službenika, studenata, đaka) i po školskom obrazovanju 1948-1953. godine do kada partijska statistika iskazuje te podatke i od 1981-1985. godine kada ta statistika preciznije utvrđuje članove Partije koji se bave naukom (naučni zadaci).

 

TABELA

 

Godina	Ukupno	Seljaci %	Radnici %	Intelektualci  %	Školsko obrazovanje
					Bez škole	Osnovna    škola	Srednja škola	Fakultet	Naučni radnici	%
1945.	3.596	67,00	9,00	21,00	---	---	---	---	---	---
1946.	7.269	69,60	11,80	15,00	---	---	---	---	---	---
1947.	8.017	70,80	12,20	12,30	---	---	---	---	---	---
1948.	16.134	71,00	12,60	15,80	5,30	72,70	9,80	1,10	---	---
1949.	15.814	57,40	13,80	26,50	7,10	70,80	20,10	1,04	---	---
1950.	17.214	60,00	14,40	22,90	6,80	70,60	16,50	1,20	---	---
1951.	20.032	57,50	15,80	22,30	7,20	68,60	22,50	1,20	---	---
1952.	21.581	53,50	18,20	23,13	6,50	68,40	23,10	1,40	---	---
1953.	22.407	45,40	19,80	26,20	6,00	67,80	24,20	1,40	---	---
1954.	21.690	40,60	21,60	28,00	---	---	---	---	---	---
1955.	21.314	35,60	24,60	29,90	---	---	---	---	---	---
1956.	22.576	31,00	25,50	32,40	---	---	---	---	---	---
1957.	25.100	27,90	27,22	31,50	---	---	---	---	---	---
1958.	26.733	24,60	27,40	31,00	---	---	---	---	---	---
1959.	27.860	23,70	28,90	34,50	---	---	---	---	---	---
1960.	30.159	20,80	31,10	35,40	---	---	---	---	---	---
1961.	31.765	19,60	32,60	35,90	---	---	---	---	---	---
1962.	32.727	17,60	32,70	26,80	---	---	---	---	---	---
1963.	33.289	16,90	31,90	37,20	---	---	---	---	---	---
1964.	34.601	14,80	32,70	37,40	---	---	---	---	---	---
1965.	35.284	14,50	32,40	35,90	---	---	---	---	---	---
1966.	36.168	14,10	32,20	35,60	---	---	---	---	---	---
1967.	35.818	14,30	29,80	34,10	---	---	---	---	---	---
1968.	40.850	14,00	28,40	8,40	---	---	---	---	---	---
1969.	40.876	14,30	28,60	9,50	---	---	---	---	---	---
1970.	38.016	11,80	27,70	11,70	---	---	---	---	---	---
1971.	38.168	11,70	27,60	11,90	---	---	---	---	---	---
1972.	38.067	15,50	27,70	11,10	---	---	---	---	---	---
1973.	41.134	19,20	26,60	10,90	---	---	---	---	---	---
1974.	45.130	9,40	26,90	10,40	---	---	---	---	---	---
1975.	48.930	8,80	27,20	10,60	---	---	---	---	---	---
1976.	53.424	8,30	26,80	11,00	---	---	---	---	---	---
1977.	58.674	6,00	26,20	10,70	---	---	---	---	---	---
1978.	64.274	7,80	25,70	10,50	---	---	---	---	---	---
1979.	67.704	7,40	25,50	10,60	---	---	---	---	---	---
1980.	72.463	7,20	25,70	10,50	---	---	---	---	---	---
1981.	73.139	5,70	27,40	12,10	---	---	---	---	100	0,14
1982.	74.467	---	---	---	---	---	---	---	56	0,03
1983.	76.979	---	---	---	---	---	---	---	57	0,07
1984.	77.763	---	---	---	---	---	---	---	42	0,05
1985.	78.930	---	---	---	---	---	---	---	65	0,08[21]

 

 

U periodu 1945-1955. godina seljaci su činili većinu članstva, ali se od 1956. godine procenat njihovog učešća stalno smanjuje da bi 1981. godine iznosio svega 5,70%. Procenat učešća intelektualaca od 1945. do 1967. godine, a u periodu od 1968. do 1981. godine došlo je do pada tog procenta. Učešće radnika u ukupnom broju članova Partije u posmatranom razdoblju imalo je skoro stalan porast sve do 1967. godine kada taj trend opada da bi se 1981. godine zadržao na 27,40%. Ukupan broj članova KP / SK Crne Gore takođe pokazuje nestalan porast. Pa se tako u pojedinim godinama kao u 1949, 1954, 1955, 1967, 1970, 1971, 1972. smanjuje broj članova u odnosu na prethodne godine. Opadanje broja članova KP Crne Gore u 1949. godini vezano je za donošenje Rezolucije Informacionog biroa nekih komunističkih partija o stanju u KPJ, u junu 1948. godine i ekonomsku blokadu Jugoslavije od strane zemalja komunističkog bloka. U KPJ došlo je do diferencijacije i pojave pristalica Rezolucije Informbiroa, koji su bili isključeni iz članstva, što je uticalo na smanjenje broja članova.

za ostala opadanja broja članova u pojedinim godinama množe se reći da je do njih došlo zbog unutrašnjih političkih previranja uz Savezu komunista Jugoslavije i u jugoslovenskom društvu.

Naša pažnja je u ovom slučaju usmjerena ka tome kako su intelektualci fakultetski obrazovani članovi zastupljeni u crnogorskoj komunističkoj organizaciji u posmatranom periodu. Na ovo pitanje je teže odgovoriti jer je zvanična partijska statistika pod kategorijom intelektualci vodila službenike, u koje je ubrajala sve stručne kadrove, pa i one koji su bili neposredno povezani sa procesom proizvodnje, zatim đake, studente i članove sa fakultetskim obrazovanjem. Pošto je ta statistika u periodu 1948-1953. godina iskazivala stanje članstva i na osnovu školskog obrazovanja (fakultetskog), onda ćemo kao orijentaciju uzeti te rezultate. Ako se u toku šest godina procenat članstva sa visokim obrazovnim statusom kretao od najmanjeg 1,04% do najvećeg 1,40%, onda možemo pretpostaviti da je taj procenat u narednom periodu takođe bio skroman. U kategoriji visokoobrazovanih članova vjerovatno je bio najveći broj onih koji nijesu pripadali humanističkim naukama, jer je tadašnja partijska, a time i društvena, orijentacija bila prema prirodnim naukama pošto su to bile realne potrebe, jer je industrijalizacija i izgradnje velikih industrijskih kombinata bila označena i ozvaničena najboljim i najbržim putem razvoja društva. Prema tome, partijska baza iz koje se moglo očekivati naučno valorizovanje CNP i dobijanje kvalitetnog i cjelovitog naučnog proizvoda bila je skromna. Naučnik dr Pavle Mijović, upravo je upozoravao, kada su se osnivali fakulteti u Crnoj Gori, na pogrešan put otvaranja prvo tehničkih fakulteta umjesto filozofskog koji bi stvarao kadrove za proučavanje crnogorske prošlosti i koji bi mogli zaštiti crnogorsko kulturno nasljeđe od prisvajanja i pogrešnog tumačenja.