U fokusu

PRAVNI, VOJNI I MORALNI ZLOČIN

Zašto je 1918. godina važna?

Jan 16, 2021 0 Komentara

(15 riječi)

Smatra se da je u represalijama pri gušenju komitskog pokreta što kroz strijeljanja što kroz sudske procese, internacije, pljačkanja i iživljavanja okupacionih vojnika prošlo najmanje 5.000 ljudi. Period ulaska u prvu južnoslovensku zajednicu smatra se jednim od najtraumatičnijih iskustava Crne Gore u posljednja dva vijeka

Piše: Boban Batrićević

Sukcesijom međunarodno priznate države Crne Gore u srpsku, a potom u jugoslovensku državu 1918. godine nestao je njen državni subjektivitet i okončana dvovjekovna vlast dinastije Petrović Njegoš. Utapanje Crne Gore u prvu južnoslovensku ujedinjenu zajednicu ispratile su brojne kontroverze što će ostaviti dubokog traga na politički, društveni i kulturni život Crne Gore u XX vijeku. Za ulazak Crne Gore u jugoslovensku državu bilo je ključno nekoliko faktora, od kojih je svakako najvažniji Prvi svjetski rat. Crna Gora kao saveznica sila Antante u Prvome svjetskome ratu poražena je napadom vojske Austrougarske Monarhije januara 1916. Od tada se njen kralj Nikola I Petrović Njegoš, zajedno sa svojom vladom nalazi u egzilu (Francuska) odakle pokušava raditi na oslobođenju svoje zemlje. Međutim, kako se situacija na frontu bude mijenjala u korist Sila Antante te ujedno i kristalisala nova mapa Evrope, tako će izgledi za restauraciju crnogorske države biti sve manji.

 

Proces ujedinjenja pod primatom srpske dinastije Karađorđević bio je odveć odmakao, a Srbija, koja će nakon proboja Solunskog fronta steći visoko povjerenje Sila Antante, dobiće od Francuske i ostalih saveznika mandat da predvodi uspostavu prve jugoslovenske zajednice. I dok su srpski dvor i vlada pokazali diplomatičnost i konstruktivnost s predstavnicima Južnih Slovena iz Austrougarske Monarhije, takav odnos nije pokazivan prema crnogorskoj strani. 

 

Za dinastiju Karađorđević i srpsku vladu premijera Nikole Pašića teritorija Crne Gore smatrana je srpskom zemljom te su postojanje njene vlade i kralja te crnogorskog Ustava, zakona i institucija potpuno apstrahovane.

 

Našavši svoje privrženike među kraljevim oponentima u Crnoj Gori, srpska vlada će nakon povlačenja austrougarske vojske s teritorije Crne Gore organizovati prisajedinjenje crnogorske teritorije Srbiji. Budući da je najveći dio crnogorske vojne i političke elite bio interniran širom austrougarskih logora, a da su se kralj i vlada nalazili u egzilu, savezničke vojske okupiraće crnogorsku teritoriju pod izgovorom da se u njoj uspostave red i poredak. Protivnici kralja Nikole i instruisani i finansijski potpomognuti od strane srpske vlade organizovaće izbore za skupštinu koja je trebala riješiti pitanja ujedinjenja Crne Gore i Srbije.

 

PROTIVUSTAVNA SKUPŠTINA

 

Skupština je sazvana bez ikakvog poziva na Ustav i pravo koji su u Crnoj Gori vladali prije njene kapitulacije, a umjesto Crnogorske narodne skupštine, kako se nekad zvala, nova skupština sazvana je pod nazivom Velika narodna skupština srpskog naroda u Crnoj Gori, i nije održana u glavnome gradu Cetinju, već je održana u Podgorici. Od ukupno izabranih 165, zasijedanju je prisustvovalo 160 poslanika. Poslanici su uglavnom birani u odnosu na opredjeljenje prema pitanju ujedinjenja. Pristalice bezuslovnog ujedinjenja Crne Gore i Srbije štampali su svoje izborne liste na bijelim listićima, dok su zagovornici ravnopravnog ulaska Crne Gore u novu državnu zajednicu to učinili na zelenim. Upravo od tih izbora datira podjela na bjelaše i zelenaše koja će naročito biti intenzivna nekoliko narednih decenija, a posljedice joj traju do danas.

 

I izbori i skupština su održani u vanrednim okolnostima bez minimuma legalnosti i poštovanja demokratskih procedura, uz pojačano prisustvo srpskih okupacionih vojnika. Nije bilo tajnog glasanja, pa su odluke na skupštinskom zasijedanju donošene aklamativno. Jednoglasno je odlučeno da se kralj Nikola I Petrović Njegoš i njegova dinastija zbace s crnogorskog prijestola i da se „Crna Gora s bratskom Srbijom ujedini u jednu jedinu državu pod dinastijom Karađorđevića, te tako ujedinjene stupe u zajedničku Otadžbinu našeg troimenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca“. Uz to, odlučeno je da se formira privremena regionalna uprava koja bi rukovodila poslovima dok se ujedinjenje ne izvrši potpuno. Tako je Crna Gora za nekoliko dana postala dio Velike Srbije u koju su ušle Srbija, Crna Gora, Kosovo i Makedonija, a koja će se 1. decembra ujediniti s državnom tvorevinom Slovenaca, Hrvata i Srba nastalom na nekadašnjim teritorijama Austrougarske i formirati Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca pod srpskom dinastijom Karađorđević i Beogradom kao glavnim gradom.

 

Pošto je u novu zajednicu ušla bez ranijih atributa nezavisnosti i bez ikakvog posebnog statusa, teritorija Crne Gore postaće veoma buntovno područje zbog osjećanja nacionalnog poniženja i socijalne nepravde. Zagovornici ravnopravnog ulaska u novu državu i pristalice kralja Nikole nijesu se mirili s likvidacijom crnogorske nezavisnosti pa su 25. decembra 1918/7. januara 1919. godine podigli tzv. Božićni ustanak. Oko 4.000 slabo naoružanih Crnogoraca pod geslom „Za pravo, čast i slobodu Crne Gore“ pokušalo je redefinisati odluke tzv. Podgoričke skupštine i skrenuti pažnju mirovne konferencije u Parizu na crnogorsko pitanje. Bez veće podrške izvana, slabo naoružani ustanak nije ugrozio srpske položaje u Crnoj Gori. Reakcija na ustanak bila je žestoka, srpska vojska iz komande Jadranskih trupa zajedno s jedinicima koje su formirane od strane pristalica bezuslovnog ujedinjenja relativno su lako i brzo suzbili ustanike, koji su bili prinuđeni na povlačenje u šumu i nastavak otpora kroz gerilsko ratovanje (tzv. komiti).

 

REPRESALIJE I TEROR

 

Ionako izmučena represalijama austrougarske vojske u Prvom svjetskom ratu, Crna Gora je ponovo postala ratno poprište. Srpska vojska i njene pristalice iz Crne Gore otpočeli su s represalijama nad domicilnim stanovništvom – internacije, pljačka i paljenje imovine, izgladnjivanje, prijeka suđenja i ubistva nad protivnicima bezuslovnog ujedinjenja i njihovim porodicama postala su obavezan dio prakse smirivanja crnogorskog nezadovoljstva. Hrvatski istoričar Ivo Banac u svojoj glasovitoj knjizi o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji piše: „Bjelaši su, često uz pomoć žandara, više pljačkali i palili, no što su progonili bjegunce. Krali su stoku, uništavali pčelinjake, palili kuće, uzimali taoce (često žene i djecu), a katkada su strijeljali zarobljenike bez suđenja. Počinili su također mnoga silovanja i strahovite okrutnosti: na primjer, oderali su žive dvojicu članova bratstva Bulatović u Rovcima“.

 

Ponašanje srpske vojske i ujediniteljskih četa naišlo je na odgovor protivnika bezuslovnog ujedinjenja koji su se svetili unionistima. Oni su uspjeli ubiti nekoliko poslanika Podgoričke skupštine, ali i neke druge predstavnike nove vlasti. Intenzivniji sukobi između ove dvije grupacije potrajaće sve do 1924. godine (mada će posljednji komiti biti ubijeni 1929. godine) pa se ovaj period u novijoj crnogorskoj istoriografiji najčešće karakteriše kao period „građanskog rata“. Smatra se da je u represalijama pri gušenju komitskog pokreta što kroz strijeljanja što kroz sudske procese, internacije, pljačkanja i iživljavanja okupacionih vojnika prošlo najmanje 5.000 ljudi. Period ulaska u prvu južnoslovensku zajednicu smatra se jednim od najtraumatičnijih iskustava Crne Gore u posljednja dva vijeka, a ponašanje države Srbije, njene vojske i pristalica njene politike u Crnoj Gori prilikom procesa likvidacije nezavisne Crne Gore ne mogu se drugačije tumačiti do kao pravni, vojni i moralni zločin.