Društvo

17 godina od smrti Hejdara Alijeva

HEJDAR ALIJEV – PUT BORCA ZA DRŽAVNOST AZERBEJDŽANA

Dec 11, 2020 1 Komentara

(15 riječi)

„Ukoliko narodi bilo koje zemlje znaju svoja prava i mogu ih zaštititi, onda i najmanja država može postati jednako moćna koliko i velike države“ – Hejdar Alijev

Piše: Božidar Proročić, književnik i publicista

Ništa u životu ne može biti postignuto bez velikih ljudi, a čovjek može biti veliki samo ukoliko je odlučan da to i postane. Azerbejdžan je država koja se kroz svoju dugu istoriju, tradiciju, kulturu, nacionalni identitet, jezik, borila da očuva svoju autonomnost i svoju posebnost. Jedan od najvećih i najslavnijih  koji je i najzaslužnji što je Azerbejdžan, nakon dugo godina, obnovio  svoju državnost je i Hejdar Alijev. Azerbejdžan nije nikada zaboravio jednog od svojih najvećih sinova koji se rodio u maju mjesecu, i koji je ovjenčao Azerbejdžan zlatnom zastavom državnosti.

Hejdar Alijev rođen je u Nahičevanu 10. maja 1923. godine u kući koja se nalazila u Puškinovoj ulici, poznatoj kao Puškinski potok. Rođen je u porodici željezničkog radnika kao četvrto od osmoro djece. Porodica Alijev u Nahičevan je došla iz azerbejdžanskog sela Džomartli u nekadašnjem Zangezuru (današnje selo Tanaat kod Gorisa u Jermeniji). Majka njegovog oca bila je iz sela Urud (danas selo Vorotan u Jermeniji). Među njegovim precima ima i onih koji su nosili počasni naslov kerbalai koji se davao onim šiitskim muslimanima koji su bili hodočasnici u Karbalu u Iraku. U jednom intervjuu Alijev je rekao: “Ja po svojim korijenima pripadam muslimanskoj religiji. Po nacionalnosti sam Azerbeldžanac, ponosim se time”. U njegovoj je porodici bilo još četvoro braće: Hasan (1907 – 1993), Husein (1911 – 1991), Akil (1926 – 2006) i Celal (1928-2016), te tri sestre: Sura, Shafika i Refika.

Po završetku Pedagoške gimnazije 1939. godine, Alijev je studirao arhitekturu na Azerbejdžanskom industrijskom institutu. Međutim, početak  Drugog svjetskog rata prekinuo je njegovo obrazovanje. Od ljeta 1943. godine Alijev je radio kao šef odjeljenja u Nacionalnom komesarijatu unutrašnjih poslova Nahičevanske ASSR i u Nacionalnom savjetu Nahičevanskih ASSR. U ljeto 1944. godine prebačen je u službu Državne bezbjednosti. Pridružio se Komunističkoj partiji SSSR- a 1945. godine, a iste godine je završio obuku u operativnoj školi MSP SSSR-a. Nakon toga se vratio  u Nahičevan gdje je radio u vojno-obavještajnoj službi. Na 30-godišnjicu sovjetske vojske i mornarice 1948. godine, Allijev je nagrađen jubilarnom medaljom i tada je unaprijeđen u čin komandanta.  Od te godine je vodio 5. odeljenje MUP-a Azerbejdžana.  Između 1949. i 1950. godine pohađao je Školu za obuku Odsjeka za operacije URBM-a MSS-a za prekvalifikaciju u Lenjingradu, koju je završio sa velikim uspjehom. Nakon toga se vratio u Baku i ubrzo dobio čin kapetana. Od 1953. godine radio je u istočnom odjeljenju KGB-a.

Zamjenikom šefa KGB-a u Bakuu imenovan je 1956. godine. Pod njegovim rukovodstvom i direktnim učešćem vršene su operacije: ,,Double”, ,,Alagez”, ,,Prirodoslovac” i druge. Pohađao je na katedri fakulteta istorije Državnog univerziteta u Azerbejdžanu, gdje je diplomirao. Zahvaljujući uzornoj službi, KGB ga je nekoliko puta nagradio.  Od 1960. godine bio je šef Odjeljenja za kontraobavještajne poslove vijeća ministara Azerbejdžanske SSR. General Semjon Cvigun, pomoćnik generalnog sekretara i generalni sekretar KZ SSSR Leonid Brežnjev, preporučili su Alijeva za poziciju prvog zamjenika na čelu sa azerbejdžanskim KGB-om. Cvigun, nakon što ga je Brežnjev imenovao zamjenikom šefa KGB-a, pomogao je Alijevu da ga zamijeni kao šefa azerbejdžanskog KGB-a. Tako je Alijev  Odlukom prezbiterija Azerbejdžanske SSR-a imenovan na mjesto šefa azerbejdžanskog KGB-a 21. juna 1967.  On je bio prvi Azerbejdžanac koji je to postao nakon Mir Dzafara Bagirova.  On je ostao na toj dužnosti do 14. jula 1969. godine. Kao šef azerbejdžanskog KGB-a, mnogo je doprinio nacionalizaciji i obuci stručnjaka za obavještajne poslove. Alijev je unaprijeđen u čin general-majora.

U julu 1969. godine Alijev je izabran za predsjednika CK AZKP. Ubrzo nakon što je preuzeo rukovodstvo stranke, počeo je da čisti kadrove u stranci, državi, kompanijama, smijenio je nekoliko republičkih ministara. U prve dvije godine na čelu Republike, otpuštio je desetak ministara, sekretara stranaka u regionalnim ograncima, uključujući glavnog sekretara KP AO Nagorno-Karabah i njegovu rodnu Nahičevanu. U prvih pet godina vladavine zamijenio je: dvije trećine Vijeća ministara, osam od deset članova stranačkog biroa, tri od četiri sekretara Centralnog komiteta, trinaest od četrnaest šefova divizije CK, trideset sedam od četrdeset pet sekretara pokrajinskih stranaka. Popunjavajući pozicije svojim ljudima, Alijev je već tada polako, ali vrlo mudro, počeo da priprema mnoge kadrove za kasniju nezavisnost Azerbejdžana. Nakon preuzimanja vođstva, životni standard u Azerbejdžanu je porastao, iako je bio ispod sovjetskog prosjeka. U Azerbejdžanu je 1970. godine dohodak po glavi stanovnika iznosio samo 63% prosječnog sovjetskog dohotka po glavi stanovnika, da bi dostigao 80% do 1980. godine. Azerbejdžanski SSR pod vodstvom Alijevog zabilježio je rast industrijske i poljoprivredne proizvodnje i temeljito očistio korupciju i ojačao stranačke ideološke stavove, ali diskretno i nacionalne stavove. Obraćajući se na 25. kongresu SSSR-a 1976. godine, najavio je veću partijsku kontrolu nad privredom, izbor kadrova i moralno obrazovanje radnika” u borbi protiv sebičnih interesa buržoaskog mentaliteta i pohlepe. U januaru 1981. godine, na 30. Kongresu AKC-a, predložio je temeljitu rekonstrukciju visokog obrazovanja kroz snažniju partijsku ulogu među nastavnicima i školama, umjetnosti i društvenim naukama.

Alijev je vodio politiku balansiranja između ukorjenjivanja i održavanja dobrih odnosa sa centralnom vladom. On je promovisao Azerbejdžan za gotovo sve dominantne položaje.  Simbolično, on je vratio ostatke pisca Husejina Džavida koji je umro u izbjeglištvu u Sibiru 1941. godine u vrijeme Staljinovog čišćenja, i na taj način probudio u srcima Azerbejdžanaca nacionalni ponos. Istovremeno, on je održavao dobre odnose sa generalnim sekretarom Leonidom Brežnjevom i izbjegavao sukobe sa Moskvom. Životni put Hejdara Alijeva ispunjen je mnogobrojnim preprekama i vječitom težnjom i borbom za Azerbejdžan. Ubrzo, zbog svojih jakih stavova za slobodu Azerbejdžana, pada u nemilost političkog rukovodstva SSSR-a. Pošto je pripadao konzervativnim anti-reformskim snagama u SSSR-u, Alijev je bio prisiljen da napusti službu, službeno iz zdravstvenih razloga, ali pozadina je bila sasvim drugačija, težnja za slobodnom Azerbejdžana otrgnutom od ruske dominacije.  Zbog krvoprolića koje je Sovjetska vojska počinila nad nevinim stanovništvom glavnog grada Azerbejdžana Bakua 20. januara 1990. Godine, Alijev je nastojao da kazni organizatore i počinioce. U znak protesta komunističkog rukovodstva SSSR-a Alijev je napuštio Komunističku partiju u julu 1991. godine, i postao potpuno posvećen teškoj, ali pravednoj borbi za obnovu nezavisnosti Azerbejdžana.

Po povratku u Azerbejdžan u julu 1990. godine, Alijev je prvo živio u Bakuu, a zatim u Nahičevanu. Iste godine izabran je za zamjenika u Vrhovnom Sovjetskom Savezu Azerbejdžanske SSR. Između 1991. i 1993. godine bio je predsjednik Narodne skupštine Nahičevanske autonomne republike i zamjenik predsjednika Azerbejdžana. Na osnivačkoj skupštini Nove azerbejdžanske stranke održanoj 1992. godine u Nahičevani izabran je za njenog predsjednika. Na prvim demokratskim izborima održanim u septembru 1991. godine, za predsjednika je izabran Ayaz Mutallibov, generalni sekretar Azerbejdžanske komunističke partije koji nije imao protiv-kandidata. Mjesec dana kasnije, 18. oktobra 1991. godine Azerbejdžan je postao nezavisan od Sovjetskog Saveza. Mutallibov je nakon niza poraza u ratu u Nagorno- Karabahu i Jermenskog masakra od strane Jermena u Hodžaliju postao veoma nepopularan. U martu 1992. godine napuštio je položaj predsjednika, ali ga je Narodna skupština ponovno izabrala dva mjeseca nakon predsjedavanja. Novi izbori su održani u junu 1992. godine. Na izborima je pobijedio Abulfaz Elčibej, lider nacionalnog fronta. Alijev, koji je tada živio u Nahičevani, nije mogao da se kandiduje.

Elčibej nije bio u stanju da se nosi sa frakcijskim bitkama unutar azerbejdžanskog nacionalnog fronta ili da ovlada režimom koji su bivši komunisti držali; štaviše, on nije imao nikakvu vlast nad oružanim snagama. Zbog masovnog azerbejdžanskog poraza u Karabahu, Elčibej je uklonio jednog od ključnih komandanata u ratu, Surata Huseinova. Huseinove jedinice su stoga u junu 1993.godine dovele do otvorene pobune protiv Elčibeja i zauzele grad Gandža i krenule prema glavnom gradu Bakuu. Da bi se izbjegao državni udar Elčibej je pozvao Alijeva da posreduje u nastaloj krizi. Alijev je prihvatio poziv i stigao u Baku avionom. Njegov dolazak u Baku označio je kraj vladavine Elčibeja. Alijev je radio brzo. Pregovarao je sa Huseinovom čije su jedinice okupirale Baku. Huseinov je ubrzo dobio mjesto premijera, ali ga nije dugo zadržao. Alijev je 15. juna 1993. godine izabran za predsjednika Narodne skupštine Azerbejdžana, čime je privremeno stekao predsjedničku vlast. Tri dana kasnije, Elčibej je otišao u svoj dom u selu Keleki kod Nahičevana. U međuvremenu je Alijev napravio referendum kojim je Elčibeju  izglasato nepovjerenje. Alijev je izabran za predsjednika 3. oktobra 1993. godine sa 98,8% glasova.

Kada je Alijev stigao u Baku, Azerbejdžan je proživljavao poraz u mnogim oblastima. Rat za Nagorno- Karabah je izgubljen, gradovi su prenatrpani izbjeglicama, ekonomija je propala na ekonomskoj zoni bivšeg Sovjetskog Saveza. Rusija i Iran su imali neprijateljski stav prema  Azerbejdžanu, a Zapad nije bio zainteresovan. Alijev je uspio da pruži stabilnost državi. On je ukinuo neke od Elčibejovih odluka i tako uspio normalizovati odnose u okruženju. Najveći problem sa kojim se suočavao Alijev bio je Nagorno-Karabah i okolna područja. Alijev je pokušao da vrati nasilno otetu oblast. Da bi uklonio prijetnju, oslobodio je jedinice posvećene Nacionalnom frontu. Pred njim je bio zadatak stvaranja stvarnih oružanih snaga. U decembru 1993. godine Alijev je pokrenuo novu vojnu kampanju u Karabahu koja je trajala do proljeća 1994. godine. U maju 1994. godine, posredstvom Rusije, postignut je sporazum o okončanju jermensko-azerbejdžanskog, Nagorno-Karabahskog rata.

Alijev je pokušao popraviti odnose s Rusijom i Iranom te istovremeno izgraditi bolje odnose sa Zapadom. Vodio je spoljnu politiku balansiranja za koju je vjerovao da je neophodna radi preživljavanja Azerbajdžana u nezgodnom okruženju, te radi oživljavanja privrede. Uspješno je vodio spoljnu politiku s Iranom te se nije uzdizao pred Rusijom, što je bila taktika njegove realne politike. Alijev je održavao dobre odnose sa Turskom preko dobrih odnosa sa turskim predsjednikom Süleymanom Demirelom. Tursku je smatrao strateškim partnerom i vratima prema Zapadu za azerbajdžansku privredu, te je zbog toga vjerno održavao prijateljstvo sa njom. Takođe Turska je bila siguran prolaz za azerbajdžansku naftu prema zapadnom tržištu. Hejdar Alijev, jedan od najvećih sinova Azerbejdžana uspio je da uzdigne Azerbejdžan na najveći stepen poštovanja u političkom i ekonomskom svijetu. Njegov neumorni pregalački duh je ujedinio sve Azerbejdžance i vratio Azerbejdžan na ponosne puteve slave i uspjeha. U kulturi nema značajnog stvaraoca: književnika, pisca, prosvjetitelja, filozofa sa područja Azerbejdžana od najranjih vremena, da mu aktivnošću Hejdara Alijeva nije podignut spomenik, muzej, ili mauzolej. Hejdar Alijev je umro 12. decembra 2003. godine u 80 godini života. Hejdar Alijev je sahranjen u Aleji počasnih građanja. Njegov grob posjećuju Azerbejdžanci za koje se on svim srcem borio do poslednjeg trenutka svog života.