Škrinja

Dr Goran Sekulović

Uvod za Istoriju crnogorske filozofije (III)

Nov 13, 2020 3 Komentara

(15 riječi)

Najbliže ovom Deridinom stavu je određenje nacije francuskog filozofa Ernesta Renana. Svako svođenje nacionalnog na pitanje jezika, rase, vjere, geografije, interesa, ne pogađa srž nacionalnog i nacije, ne pogađa njihovu bitnost kao eminentnog filozofskog pogleda na svijet, već nasuprot tome ’’slučajno ili izvana’’ dovodi ’’u vezu’’ naciju i filozofiju. Tek iz Renanovog određenja nacije, proizilazi da je nacija Deridin ’’filozofem’’. Renan piše: ’’Nacija se ne sastoji u tome što se govori isti jezik ili pripada istoj etnografskoj grupi, već u tome što su se zajednički činile velike stvari u prošlosti i što se hoće da čine i u budućnosti. Nacija je jedna duša, jedan spiritualan duh...čovek nije rob ni svoje rase, ni svoje religije, ni toka reka, ni pravaca planinskih venaca...Najpametnije nacije (Englezi, Francuzi, Njemci, Italijani) imaju najizmiješaniju krv’’. (Viđeti u predgovoru Mijata Šukovića knjige Živojina M. Perića ’’Crna Gora u jugoslavenskoj federaciji’’, ’’DSOB’’, Podgorica, 1999g., str. 66). Renan kaže da je nacija ’’dinastija koja predstavlja antička osvajanja’’, ’’duhovni princip’’ koji predstavlja ’’veliku solidarnost’’ sastavljenu od prošlosti i sadašnjosti. Prošlost je ’’zajedničko posjedovanje bogate baštine sjećanja’’. Sadašnjost je ’’zbiljska suglasnost, želja za zajedničkim životom.’’ Nacija je, dakle, sastavljena od ’’zajedničke slave u prošlosti’’ i ’’zajedničke volje u sadašnjosti’’. Naciju stvara ’’moralna svijest’’ – ’’velika agregacija ljudi zdravoga razuma i toploga srca’’.

Prije nego što pređemo na pitanje nacionalne filozofije, tj. filozofije kao najumnijeg i ponajboljeg, najotvorenijeg i najsuštanstvenijeg, ontološkog i sintetičkog nacionalnog iskaza i prikaza razvoja bića jednog naroda, treba riješiti jednu načelnu sumnju i dilemu. Naime, u civilizacijski vodećim, velikim evropskim narodima, u razdoblju njihove kolonijalne moći pretočene u teritorijalnim osvajanjima širom svijeta, pojavio se njihov kolonijalni sindrom i način mišljenja ispunjen predrasudama i agresivnošću, neznanjem i osionošću ne samo prema ne-evropskim narodima već i prema onim tzv. malim evropskim narodima i nacijama. ’’Evropa, bar kad je filozofija u pitanju, ostavila nam je i jednu zabludu, a to je tvrdnja da takozvani mali narodi nemaju svoju filozofiju, ne posjeduju filozofsko nasljeđe.’’ (Nikola Racković: ’’Filozofija u 'Crnogorskoj Bibliografiji 1494-1994' '') Čitava evropska istorija pokazala je da je ovaj stav i neistinit i neodrživ. Istorije svih tzv. malih evropskih naroda i razvoji njihovih nacionalnih filozofija dokazali su bespredmetnost ovog tvrđenja.

Raspravi da li postoji ili ne jedna nacionalna filozofija možemo prići na dva načina. Jedan je sa stanovišta (ne)upitnog načelnog, pojmovnog, kategorijalnog određenja njenog postojanja ili nepostojanja (koji uvijek uključuje i odnos, kako vidimo da pokazuje Derida, pojmova „nacionalni identitet“ i ’’filozofija’’, ali i odnos, čini se osobito na Balkanu, pojmova ’’filozofija’’ i ’’politika’’),  a drugi je sa stanovišta analize djela onih mislilaca koji ’’pretenduju’’, tj. za koje se smatra da bi trebalo da pripadaju jednoj nacionalnoj filozofiji. U slučaju crnogorske filozofije u novovjekovlju i do kraja XIX vijeka, odnosno kada je riječ o tri temeljna njena mislioca u ovom periodu, čini se da je ’’upitan’’ samo Njegoš sa aspekta određenja njegovog djela koje se tradicionalno uglavnom i kao po nekoj pravolinijskoj inerciji pretežno svodi na književni stvaralački žanr, budući da su Jovan Stefanović Baljević i Marko Miljanov u ovom pogledu položili ’’filozofski ispit’’. Naime, djelo Baljevića je tipično i klasično filozofsko, i po naslovu, formalno, i suštinski, sadržinski, a on sam se iskazao u nacionalnom smislu kao Crnogorac. I djelo Marka Miljanova je nesumnjivo etičko i aksiološko, a što se tiče njegovog i Njegoševog nacionalnog određenja bilo bi zaista posve čudno, skandalozno, neznaveno, protivno svim zdravorazumskim i objektivno-činjeničnim uvidima nijekati mogućnost, ali i fakticitet, njihovog pripadanja crnogorskom nacionalnom koprusu.

Što se tiče karaktera Njegoševog djela, dva su pristupa tom pitanju. Jedan zastupa ne samo stav da je to djelo filozofsko, već i da predstavlja sintezu crnogorskog pogleda na svijet, te da je književni postupak u ovom slučaju samo sredstvo iskazivanja jedne posve, naravno i crnogorske i univerzalne, osobite filozofije. Drugi, međutim, čak i ne osporavajući filozofsku dimenziju Njegoševog djela, smatra da se ipak ne može govoriti o Njegošu kao filozofu iz posve jednostavnog razloga što nije bio profesionalni filozof i što nije riječ o sistemskom filozofskom djelu, odsnosno djelu kao izrazu i rezultatu jedne sasvim određene i profesionalne filozofske karijere.     

Milan F. Rakočević, kao predstavnik prvog pristupa, možda najbolje prezentira i odslikava svoj stav sljedećim riječima: „Da li će Njegošev narod razumjeti da mu je jedini spas u ispunjavanju principa filozofije i etike njegovog najvećeg sina?… Pokazaće budućnost.” (Milan F. Rakočević: „Crnogorski Prometej; Pokušaj povezivanja Njegoševe filozofije;”, „DOB”, Podgorica, 1998. g., reprint izdanja iz 1940. g. u Ljubljani, str. 216). Za  , takođe predstavnika ovog prvog pristupa, Njegoševo djelo je, ’’prije svega, u srodstvu sa filozofijom i filozofskim doživljajem svijeta.’’ (''Njegoševa filozofija prirode'', ''Obod'', Cetinje, 1975.g., str. 180). Čak, po njemu, književnost je samo sredstvo iskazivanja Njegoševih filozofskih ideja i misli. ’’Neposredno iza veličanstvenih metafora i simbola, lirskog i poetskog govora tražio sam odgovarajuće čiste misli, ideje koje čine suštinu Njegoševe literature. Došao sam do uvjerenja da ove misli međusobno udružene predstavljaju jedan cjelovit, konzistentan filozofsko-teološki i etički sistem. OVAJ SISTEM JE JEDINSTVEN PO SUŠTINI I APSOLUTAN PO VRIJEDNOSTI...Pjesničke figure samo prividno narušavaju visoko organizovani sklad racionalnog, odnosno filozofskog promišljanja. Poezija u Njegoševom djelu, ma koliko da je jezički besprekorna i umjetnički nadahnuta, samo je sredstvo da se njome iskaže jedna cjelovita slika svijeta... Njegoš je od istorijskih iskustava narodnoga duha naspravio fin i skladan pogled koji se obraća umu i služi kao mjera njegove veličine.’’ (Slobodan Tomović: ’’Filozofsko-Bogoslovski Pojmovnik Njegoševog Djela’’, ’’Pobjeda’’, Podgorica, 1995.g., str. 11 i 12) 

Iako Svetislav Aleksin Pavićević, kao predstavnik drugog pristupa, tj. mišljenja da Njegoš ipak nije filozof, piše da je ’’nesporno da Njegoševo delo sadrži osmišljenu filozofsku osnovu, sa puno mudrih iskaza’’, on ipak tvrdi da ’’to po sebi ne znači – da je ’’Njegoš i filozof...Njegoševo delo, interpretirano sa filozofskog stanovišta, u istoriji filozofije ne bi moglo obezbediti značajno mesto...Pesnik, ni inače nije nikad filozof. Iskazi pesnika zaostaju u stepenu istinitosti, mudrosti – za filozofskim delima. U tome, u odnosu na filozofa, pesnik je samo diletant, u najboljem slučaju...Da je bio filozof, bavio bi se filozofijom profesionalno, a ne umetničkim stvaralaštvom. Sadržaj iskaza dela – nije dokaz svojstava autora.’’  (Svetislav Aleksin Pavićević: ’’Njegošologija’’, ’’Interpres’’, Beograd, 2013.g., str. 36 i 37).

Iz ovoga proizilazi, očigledno, da Pavićević kao bit filozofije shvata, ipak preuski i njoj kao filozofiji neadekvatan pojam ’’profesionalnih filozofa’’. Iako insistira ’’za ontološki pristup Njegoševom delu’’, Pavićeviću očito nije dovoljan sam ’’sadržaj iskaza dela’’ a on bi trebao biti ono što je bitno i što je u jedinstvu sa korpusom i bićem ’’svojstava autora’’, ne u smislu etike djela i etike njegovog autora, što Pavićević dobro uočava (’’ne postoji korelacija između svojstva dela i ličnosti’’), već u semantičkoj, suštinskoj i ’’profesionalnoj’’!, dakako ontološkoj i etičkoj pravednosti da se autor jednog u biti filozofskog sadržaja može, valj(d)a i treba označiti (i) kao filozof. On u isto vrijeme i skrupulozno i detaljno, ali istovremeno i nerealno i iluzionistički (tj. idealistički u smislu visoko postavljenih paradigmi, ciljeva i kriterijuma), mehanički, pa čak i administrativno-birokratski, u svakom slučaju i nebitno i neprimjereno, neadekvatno pojmu analize i za samu filozofiju kao takvu vrši njeno razdvajanje na tzv. ’’profesionalnu’’ i ’’neprofesionalnu’’ djelatnost. Pavićević konstatuje da ’’Njegoš u zbilji – poseduje mudrost i znanje. Do njih je došao što korišćenjem iskustva i tradicije u kulturi, što korišćenjem naučne pa i filozofske literature.’’ (Ibid., str. 36)

No, to mu izgleda, kako smatra Pavićević, ipak nije bilo dovoljno za filozofiju: ’’U biblioteci njegova strica Petra Prvog, bilo je kojih petnaestak hiljada knjiga, mada se ne zna kakvih, kao ni koje je sve Njegoš čitao i koristio. On je u delo mogao uvoditi razne mudre iskaze, teme i planove, a da ih ne poseduje u sopstvenoj svesti – kao što umetnik često i čini. Mudrost može poticati i iz njegovih knjiga a ne iz svesti.’’ (Ibid., str. 36/37)

Uz konstataciju da je već prvi akademski, univerzitetski doktorant na Njegoševoj filozofiji, a to je Milan F. Rakočević, ubjedljivo i superiorno pokazao da uistinu ne stoji Pavićevićeva teza da ’’Njegoševo delo, interpretirano sa filozofskog stanovišta, u istoriji filozofije ne bi moglo obezbediti značajno mesto’’, možemo se na ovom mjestu upitati da li je za mjesto u istoriji filozofije nekoj ličnosti dovoljno da ima samo odgovarajuću (’’filozofsku’’) svijest, ili ona mora biti podstaknuta i posredovana, obogaćena i odgovarajućim sadržajem ispunjena zahvaljujući i knjigama, tj. filozofskom literaturom? Što se tiče odnosa filozofije i književnosti, u pitanju su, u najmanjem, dva diskursa koji se mogu u manjem ili većem obimu ukrštati, preplitati i na razne načine međusobno dopunjavati i obogaćivati.

Vidimo da se filozofija može promišljati u dvojakom smislu: kao sfera tzv. akademskih, profesionalnih filozofija i profesionalnih filozofa i kao sfera narodnih filozofija i narodnih filozofa, tzv. mudraca kako se ustalio pojam još iz antičke Grčke kao kolijevke evropske civilizacije, misli i filozofije, a u Crnoj Gori znanih kao narodni pametari. Profesionalna filozofija nije moguća bez narodne filozofije, ’spontane filozofije’’, ‘’implicitne filozofije’’ kao svoje osnove i pretpostavke, i istorijsko-vremenske i misaono-pojmovne. I jedna i druga su sasvim legitimne filozofije i njihovi nosioci su autori-nositelji svojih filozofija i kao takvi legitimni predstavnici filozofije kao filozofije. Narodni filozofi se ne mogu diskreditovati i negirati kao filozofi samo zbog tzv. ’’(ne)profesionalizma’’ filozofskog poziva kao što se ni nacionalne filozofije ne mogu odstraniti i proglasiti nepostojećima samo zbog tzv. ’’kosmopolitizma’’ filozofije kao takve.