I kod Njegoša i kod Andrića smjenjuju se borbe na Zemlji i Nebesima. „Zemaljski sajam nesmisleni“, odnosno pretežno zla kob Bosne i Crne Gore kod obojice ne zaklanja poglede na vrhovne zakone svemira i smisla sveopšteg postojanja.

Kada je riječ o Bosni kao najvažnijoj Andrićevo temi, ne treba nikako zanemariti značaj i njegove doktorske disertacije. ''U svom ogledu o Andrićevom doktoratu, Zoran Konstantinović ističe da je ono 'književno delo i po tome što, literarno nadahnuto, nosi poruku istorijskog iskustva prošlosti za život u budućnosti, ali i po tome kako ocenjuje i opisuje značaj književnosti za opstanak naroda'. Profesor Konstantinović izričito kaže: 'Kako se danas postavlja pitanje o mestu disertacije u celokupnom piščevom delu, treba znati da se ona svakako nalazi na prvom mestu zamašnog Andrićevog opusa. Na prvom mestu zato što ona omogućuje najobuhvatniji susret sa piščevom svešću, sa Bosnom kao njegovom glavnom temom, sa svim arhetipovima iz kojih gradi svoje likove, sa svim motivima koji ga opsedaju, sa motivom permanentnog genocida koji u kriznim situacijama prima oblike bezdušnog fizičkog istrebljenja, sa motivom večitog pritiska na more, stalno prisutnog straha, sa motivom konvertitstva uza sve njegove posledice, ali i sa motivom permanentne buntovnosti kao obeležjem svakog pravog Bošnjaka. U disertaciji se može otkriti geneza svega što je Andrić kao književnik oblikovao i iskazao.' (R. Popović, Jedan novi Andrić, ''Politika'').

I za Njegoša i Andrića može se reći da im je, uglavnom, dvojaka tematika – uslovno rečeno „zemaljska“ i „nebeska“, ili kako je to definisao Artur Kestler, pozicija komesara i pozicija jogija, društvena (istorijska) i metafizička – u jednom višem smislu jedinstvena i sveprožimajuća. Kao da se jedan sloj dodaje drugom i tako redom. Misaono sve univerzalniji, savršeniji i fantastičniji, ovi slojevi mogu da zavaraju kao da nijesu istog porijekla i kao da ih nije napisao isti čovjek. Tomovi bi knjiga, naravno, trebali da se na primjeru Andrićevog djela ova misao razvije, ali sljedeći Andrićev citat – iz teksta "Umjetnik i njegovo delo" – o Njegošu važi u stvari i za njega. Andrić insistira na osnovnoj ideji Njegoša kao tragičnog junaka kosovske misli. To je misao koja po Andriću povezuje i čini središnji dio svih Njegoševih djela, pa čak i „Luče mikrokozma“: ''...Gorski vijenac kao i Šćepan Mali isključivo su i postavljeni u službu kosovske misli. Pa i sama „Luča mikrokozma“, iako sva od metafizičkih preokupacija, nije bez veze sa njome preko podsvesnih aluzija i analogija. Sa svojom borbom, i to ratničkom borbom, između zla i dobra, sa privremenim čovekovim ropstvom zlu i nepravdi, sa neugaslom misli o ranijem svetlom carstvu i najposle sa nadom i verom u izbavljenje, dolazi nam ponekad, dok je čitamo, kao prototip kosovske sudbine Njegoševe. Uistini Njegoš i za tragediju Adamovu i za polom srpskog naroda na Kosovu upotrebljava jednu istu reč 'padenije carstva' “.

Evo kako je Isidora Sekulić viđela odnos Bosne i Iva Andrića. Vuk Krnjević u tekstu ''Isidorin ključ za razumevanje Andrića: Andrić, Sarajevo, Isidora’’, piše: ''Opominjala je Isidora davno, s početka ovoga vijeka, da se često, 'pa možda i po pravilu, za veličinu plaća ruinama i zastarelostima'. Putujući po svijetu i tumačeći prošlost na primjerima staroga Egipta, Rima, Konstantinopolisa, Istanbula ili Dubrovnika, na primjer, tvrdila je da 'kad veličina prođe, onda samo sačuvane i negovane ruševine, stare zgrade, i zidovi, i tekstovi, jesu svedočanstvo i istina da je veličina bila, i da je ta veličina imala važnost i snagu činjeničku, moralnu, estetsku.'

          Sklanjajući se u Sarajevu od onoga što je nazivala 'svevladavni, svenadvladavni američki urbanizam', a što je tada bilo urbanističko nasljeđe Austrougarske monarhije, ona je tragala za onim svjedočanstvima prošlosti koja neposredno svjedoče o trajanju civilizacijskih slojeva. 'A u Sarajevu, Baš-čaršija, Begova džamija, ona stara pravoslavna crkvica u kojoj se pod ugiba, to je još i uz starinske umetničke zanate, to je mesto gde izbija i dobra krv a i svi virusi zemaljskih i narodnih greha.'...Tu su se zbivala i dramatična događanja opisana Andrićevom rukom i u pripovijetkama, od ranog Alije Đerzeleza, Gospođice, pa sve do posthumno objavljenih knjiga Kuća na osami i Omer-paša Latasa. I Pismo iz 1920. je auditivno naznačeno na rubu toga gradskoga prostora. Vjerovatno je za gimnazijskih dana Andrić zauvijek upio u sebe tu čudesnu prošlost grada iz koje izbija 'i dobra krv a i svi virusi zemaljskih i narodnih greha'. Isidora je još tih dvadesetih godina u tekstu „Istok u pripovetkama Ive Andrića“ zapisala da 'u pripovetkama Iva Andrića ima mnogo Istoka, a ima ga od svake vrste, stravičnog, mračnog, poetičnog, šaljivog, mudrog' upozoravajući da on poseduje beskrajno i vrelo interesovanje za 'islamski element koji je toliko vremena bio gospodar i sudbina njegova zavičaja... Taj je interes kod Andrića duboko intiman... Ponekad je teško verovati - piše Isidora - da je pripovedač Andrić istovetan s delikatnim sentimentalnim, hrišćanskim, tipično zapadnim piscem knjiga Ex Ponto i Nemiri. Mnogostradalna Bosna, koja i kao bolan čovek, niti je mogla spavati, niti je drugom davala da zaspi, ta Bosna je od teške svoje nesanice ostavila mnogo u nasleđe jednom od svojih najboljih pesnika.'

...Andrićeva slika Sarajeva, završna vizija iz teksta 'Jedan pogled na Sarajevo': 'I u koje god doba dana i sa kojeg god uzvišenja bacite pogled na Sarajevo, vi uvek i nehotice pomislite isto. To je grad. Grad koji dotrajava i umire, i u isto vreme se rađa i preobražava.'

          ...Andrićevi tekstovi su svjedočanstva, kako bi rekla Isidora, o postojanju, o istini, o Bosni koja je 'imala važnost i snagu činjeničnu, moralnu, estetsku'. Sve je to bilo pohranjeno u Andrićevoj intimi. I dobro, i zlo.''

Andrić kao i Njegoš traga za istinom jednog trenutka, trenutkom blaženstva, vaskolike harmonije i sreće. Odbljesci tog svijeta su njegovi književni likovi koje ćemo s njihovim svijetovima i životima u ovoj knjizi analizirati. I Andrić, kao i Njegoš, „kao čovek koji se guši“, vapi: „Pustite me da viđu nebesa“. Obojica su umorni od zemlje i željni neba. I kao što kod Njegoša čak i „Luča mikrokozma“ na izvjestan način nastavlja borbu i dramu slobode iz ’’Gorskog Vijenca’’, tako i Andrićeva poetska ili „diskretna“ metafizika na neki čudan način produžava njegovu misao o Bosni.

                                               (Nastavlja se)