Goran Sekulović: Pedeset godina od smrti Iva Andrića (1892-1975)
NOVI, STARI ANDRIĆ (III)
Ovđe jedna mala digresija. Borislav Mihajlović Mihiz je bio i ostao institucija srpske kulture i
umjetnosti. Nije samo bio uspješan tumač Andrićevog djela, već ga je i lično
dobro poznavao. ‘’Bio sam mlad reditelj i poznavao sam Mihiza dosta dobro.
Molio sam ga nekoliko puta da me najavi Ivi Andriću, ali nekako je to slabo
pamtio. Onda sam uzeo od njega Andrićev telefon i okrenuo broj (tada su se
brojevi okretali). Javi se Andrić. Kažem ko sam i da bih jako želeo da ga
upoznam, tužim usput Mihiza. Na to se desilo nešto neočekivano, što nisam
primetio da je negde zabeleženo: Andrić se nasmejao. I to ne onako diskretno,
već glasno, široko, da se čulo u slušalici. Kaže: ‘Pa izvolite, dođite.’ I da
nemam ništa drugo da napišem, već taj smeh je dovoljan razlog da se ovog
susreta javno setim.
Pominjem neke prevode koji su upravo tih dana bili
objavljeni, šta misli o njima: ‘Znate kako kaže jedan Francuz: prevod je kao
žena, ako je lepa nije verna, ako je verna nije lepa. A uvek sam se pitao kako
to da se stranci interesuju za našu bosansku tematiku, za kojekakve hodže.’
Pitam ga o
njegovim delima na sceni: ‘Adaptacije svojih dela ne volim i iz principa ih ne
odobravam. Kada god sam odobrio, prevario sam se. Nemci su mi nudili da snime
film Gospođicu, ali nisam dao. Gospođica je zapostavljena malo u nas. Travnička
hronika i Gospođica su na većoj ceni u inostranstvu nego ovde.’ ‘’ (Aleksandar
Mandić: ‘’Školski čas kod Andrića’’) “Politika”, 26.07.2014.);
Jovan Ćirilov u tekstu ‘’Pozorištarije: Dr Andrić po dr
Zecu’’ piše: ‘’Petar Zec je za svoju (doktorsku) tezu uzeo zamaman zalogaj –
Ivu Andrića…Mislim da je glavna vrlina studije Petra Zeca što se nije mnogo ni
trudio da pokaže da se Andrić može dramatizovati. Gotovo celokupna praksa
dramatizacija Andrićevih dela, a pre svega u pozorištu, pokazuje da je on
izuzetno tvrd orah. I za razliku od Dostojevskog ne baš tipični prozaist za
pretakanje na pozornicu. I to uprkos, zaista, istinitoj tezi Zeca da u Andrićevom
delu odjekuje na najbolji način mnogo toga dramatičnog, pozorišnog i sceničnog.
Moje iskustvo sa dramatizacijom ‘Proklete avlije’ u JDP bilo je ne samo moje
najbolnije profesionalno iskustvo, već i neprijatno iskustvo za samog Andrića
koji je, posle uspeha Ćosićevog ‘Otkrića’, pomislio da možda greši, te da ipak
njegova dela mogu da se prilagode pozornici. Posle toga, osim scenskih čitanja
i konceptnih izvođenja poetske proze, za života nije više odobravao pozorišne
adaptacije svojih ključnih romana i pripovedaka’’.
O djelu Iva Andrića napisane su mnoge kritičke rasprave,
studije, odbranjene doktorske disertacije. Često se kaže da je naš jedini
nobelovac prefinjenji stilista, nenadmašni tumač i poznavalac Bosne, čarobnjak
riječi...Sve je to naravno tačno. Ipak, ne i dovoljno. Kako kaže Borislav
Mihajlović – ,,Dodajemo još: to je stilist redak, izuzetan, sa jakom tradicijom
narodnog jezika i govora, sa škrtom, ponosnom, odmerenom reči, sa jednim čudnim
i čudno ukočenim ritmom, precizan, perfektan. I sve to što kažemo bude tačno,
pa opet je to, čini mi se, jedna velika laž o pripovedaču Ivi Andriću. Jedna od
onih istina koja vide kratko, i jedna od onih laži čije je ime bukvalnost“.
Čini nam se
da jedan, makar mali, korak idemo ka rušenju ovakve „velike laži o pripovedaču
Ivi Andriću“, ako upoređujemo prirodu, porijeklo i sudbinu djela Njegoša i
Andrića. Uticaj Njegoševog djela na Andrića nam može pomoći i kod analize
Andrićeve recepcije nekih poznatih evropskih i svjetskih egzistencijalističkih
mislioca, filozofa i književnika. Vladeta Vuković u tekstu ''Poetske slike i
meditativna sazvučja u lirici Iva Andrića’’ piše: ''Već sam u eseju 'Andrić
prema Vuku i Njegošu' u knjizi 'Na raskršću vremena' (''Bagdala”, Kruševac,
1987, str. 39) pisao: 'Njegoševa borba protiv životnog besmisla uticala je na
Andrića mnogo ranije no filozofija apsurda poznatih evropskih i svetskih pisaca
egzistencijalista (...) Kao i Njegoševo delo koje zrači višeznačnim smislovima,
u podignutom retoričko-patetičnom tonu i biblijskom izrazu, i Andrićeva lirska
proza nosi leksičko-jezičke osobenosti i ima umetničke vrednosti,
karakteristične za prvu fazu njegovog književnog rada. Izvesni nanosi
filozofije besmisla u Njegoševoj poeziji, ponikle iz patrijarhalnoherojske
sredine, karakteristične za taj period borbe i otpora, prepoznatljivi su, u
tranformisanom vidu, u Andrićevoj prozi.’
Ivo Andrić
je rekao za Njegošev stih iz “Gorskog vijenca” – ‘Neka bude što biti ne može//
Nek ad proždre, pokosi Satana// Na groblju će iznići cvijeće za daleko neko
pokoljenje-: ‘Nigde u poeziji sveta ni u sudbini naroda nisam našao strašnije
lozinke. Ali bez tog samoubilačkog apsurda, bez toga, da se paradoksalno
izrazimo, bez tog upornog negiranja stvarnosti i očevidnosti, ne bi bila moguća
ni akcija, ni sama misao o akciji protiv zla.’ (‘Njegoš kao tragični junak
kosovske misli’, 1935.) Njegoševa filozofija apsurda koju karakteriše iz
biofiziološke strukture i psihičke građe crnogorskog čoveka koji je burama i
ratovima vekovima odolevao na način vojnika nekadašnje Sparte. A u knjizi 'Sa
Ivom Andrićem' Ljube Jandrića (SKZ, 1977, str. 276) Andrić kaže: ‘Kada bi se
desilo ne znam šta sa ovim našim svetom, Njegoševa pesma nikad ne bi umukla. Po
tome što se celog života mučio kako da sačuva svoju zemlju i po onome što je u
kratkom životu napisao, Njegoš mi se, kao i Isidori Sekulić, svaki put učini
nadzemaljski velik.’ Na strani 272 se kaže: ‘Gotovo da nijedan njegov stih ne
bi smeo da se zastidi Šekspira. U godinama tek napunjene mladosti pevati tako
uzvišeno o čoveku i čovečnosti mogli su pre njega, čini mi se, još samo Homer,
Šekspir i Gete. Njegov stih može mirne duše da stane u sam vrh evropskog
Parnasa. Ja sam – naročito u mladosti – dosta čitao Njegoša i ne bih se smeo
zakleti da on i Vuk nisu na me izvršili jak uticaj.’ ’’
Za Serena Kjerkegora, poznatog danskog mislioca, filozofa i
književnika, koji je uticao na Andrića, posebno u mladosti, vjera je pomjeranje
razuma da bi se vjerovalo u nemoguće, tj. kada više nema ni jednog jedinog puta
u stvarnosti, onda mi vjerujemo u – nemoguće.
Kada nam razum, dakle, kaže, i kada je sasvim, apsolutno,
očevidno, da više nema ni jednog, čak ni eventualno mogućeg, puta u stvarnosti,
onda mi vjerujemo ''samoubilački apsurdno’’ u – nemoguće. Ovo nemoguće, ovaj ''samoubilački apsurd’’, ovo ’’uporno
negiranje stvarnosti i očevidnosti’’, postaje, ostaje i funkcioniše kao jedan
jedini preostali put i način, sredstvo, nada, vjera, mogućnost nekog,
kakvog-takvog, ikakvog, odbrambenog i elementarno-opstajućeg modus vivendi
preživljavanja i uporišnog toposa i nomosa, identiteta, jednog naroda, jedne
vjere, jedne zemlje, jednog neba iznad i jednog moralnog zakona u ljudima, u
nama, u onima koji se nalaze pred istrebljenjem njihovih i duhovnih i
tjelesnih, cjelokupnih egzistencijalnih i antropoloških snaga, potencijala i
bića! To je ''pomjeranje razuma'' da bi se ostalo upravo u razumu!? Jer, razum
kaže ono što je očigledno, tj. da nema više puta pa ni izbora, ali ni izlaza,
budući da je ostao samo bezizlaz! I tada razum više nije ne samo potreban i
spasilac, već on postaje i nepotreban i suvišan, jer je završio svoju misiju,
misiju svega onoga što on predstavlja kao organ ljudskog saznanja, kao svega
onoga što on, takav kakav je, sa svojim sredstvima, i može uopšte da učini i da
kreira, osmisli i realizuje. Na scenu i na djelu stupa vjera u nemoguće, ali ne
samo kao kontemplativna i spekulativna vjera. Ovđe je vjera u nemoguće ujedno i
poziv na akciju, to je misao za akciju kao poziv na borbu i odlučnost da se
istraje do konačne pobjede, identitična sa ubijeđenošću i sigurnošću nekog
višeg, božanskog, metafizičkog, sudbinskog, pravednog ( našu pravednost mora
podržati božija pravednost, jer ako bog nije pravedan otkud onda uopšte postoji
ovaj naš svijet i život i čemu uopšte njihov smisao i svrha postojanja?!
Njegoš se oslanja na antičku Grčku, na izvornost evropskog
duha i mišljenja, na klasičnu Heladu i njenu istovjetnost misli i djela, ideja
i prakse, na autentičnost i prvotnost dužnosti kao čovjekovog i ljudske
zajednice u cjelini moralnog dobra po sebi, kao univerzalnog i vječnog,
svevremenskog i svevažećeg utopijskog uzora i pra-ideala cjelokupnog
čovječanstva. Nasuprot Antigoni iz istoimene drame Sofokla, koja se drznula da
protivrječi kralju-zemaljskom bogu i njegovoj naredbi da se njen brat ne smije
sahraniti (iste vrijednosti je i poruka: „Bolje grob nego rob!” i „Bolje rat
nego pakt!”), stoji jedan drugi Sofoklov lik, Ismena: „Ni počet’ ne treba što
biti ne može.” Crnogorci su se zainatili da tokom svoje cjelokupne istorije
negiraju ove Ismenine riječi upravo suprotnim Njegoševim stihom koji su
usvojili kao svoju neopozivu i apsolutnu istorijsku, filozofsku, ontološku,
egzistencijalnu i etičku maksimu, dakle – „Neka bude što biti ne može!” Nema
sumnje da je čitava crnogorska istorija upravo to sve do savremenosti.
(Nastaviće se)
0 Komentara