Istorija

Dr Goran Sekulović

(NE)ZASLUŽENA ISTORIJSKA SUDBINA MARKSA I(LI) MARKSIZMA

Feb 05, 2025 0 Komentara

(15 riječi)

U teoriji je poznato da se u pitanjima mnogo više pokazuje kvalitet mišljenja nego u odgovorima, pa u skladu sa ovim stavom, počinjemo ovaj članak. Dakle, kako se moglo desiti da se na Marksovu misao kao proizvodu i izrazu najboljih, najviših i najproduktivnijih ideja humaniteta i slobode evropskog prosvjetiteljstva, pozivaju društvene i političke snage koje su na apsolutno negativnim pozicijama upravo spram svih istorijskih vrijednosti tog istog prosvjetiteljstva? 

Na ovo, po nama krucijalno pitanje, u ovoj raspravi pokušaćemo dati što sažetiji odgovor – za razliku od knjige “Marks nije marksista” koja je o tome govorila na preko tristapedeset stranica – i u načelnoj i u konkretnoj ravni, dakle, i sa stanovišta objašnjenja koje bi se moglo uklopiti i naći svoje mjesto sa aspekta jedne “strukturalne istorije” Fernana Brodela, tj. “istorije dugog trajanja”, ali i sa stanovišta događajne istorije, istorije u užem smislu.

Njemački filozof Peter Sloterdijk u odgovoru na naše pitanje o sudbini Marksovog mišljenja može nam pomoći, jer on pokušava da sagleda cjelokupan kontekst prosvjetiteljstva, tj. da proanalizira njegovu istorijsku ulogu kao cjelinu. I Marks i sudbina njegove misli se tako može smjestiti u integralnu sudbinu samog prosvjetiteljstva. Jednom riječju, i Marks dijeli istorijsku sudbinu prosvjetiteljstva kojem je pripadao i čiji je bio radikalni anarho-slobodarski izdanak.

Samonegacija prosvjetiteljstva

Knjigu "Kritika ciničnoga uma" (“CID”, Podgorica, 2008. g.), Sloterdijk je napisao povodom dvijestote godišnjice objavljivanja Kantove "Kritike čistoga uma". To je najčitanija i najuticajnija filozofska studija pisana u 20. vijeku. Peter Sloterdijk je dijagnostičar razumnog cinizma, kritičar prosvjetiteljstva i posljedica naučnih i tehničkih trijumfa iniciranih duhom prosvjetiteljstva. Osnova Sloterdijkove kritike prvenstveno se temelji na spoznaji da je prosvjetiteljstvo, koje je htjelo da čovjeka oslobodi iz nezrelosti i socijalne nejednakosti, čovječanstvo odvelo u neslobodu i dehumanizaciju svijeta u kojem živi.

Sloterdijk "kritičnu tačku" samonegacije prosvjetiteljstva vidi u amfiboličnosti vezanoj uz slogan: znanje je moć. Njemački filozof konstatuje da je svijest prosvijećena i potpuno svjesna izvrnutosti uslova u kojima čovjek modernog doba živi, ali i da, u praksi ona, ne samo što nije uspjela da promijeni korumpiranost socijalnog okruženja, nego je i sama postala korumpirana.

             Generalno, prostor i vrijeme su se pokazali kompleksnijim, žilavijim i neizvjesnijim. Pola milenijuma kapitalizma kao svjetskog sistema i dvadesetpet vjekova grčko-rimske i zapadne kulture su se pokazali kao složeni i produženi (dis)kontinuum, u kojem se (ne)predvidivo kombinuju brojna ciklična ponavljanja i isto tako brojne ako ne i brojnije sekularne promjene.

Posljedica toga je da “po svemu sudeći, istorija nije ni onako monotona ni neinventivna kao što misle pristalice ideje striktne periodičnosti, “gvozdenih zakona” i “univerzalne jednoobraznosti”; ona nije ni tako nezanimljiva i mehanizovana kao kakva mašina koja uvek ima isti broj obrtaja u minutu. Istorija ponavlja svoje ‘teme’ ali gotovo uvek u novim varijacijama. U tom smislu, u svojim aspektima uspona i padova, ona je uvek nova i uvek stara.”

Svestrani razvoj 19.-og i destruktivni 20.-ti vijek

U odnosu na 19. vijek koji je bio doba svestranog uspona, 20. vijek je nezaustavljivo krenuo sa apsolutnom destrukcijom i samouništavanjem. Tako, na primjer, o posljedicama Prvog svjetskog rata, Sorokin piše da je “većinu naših vrednosti potrovao gas a ostale su bile raznete artiljerijom. Sami temelji našeg društva popucali su...”   Stvarni progres koji je i Marks podržavao i vjerovao u njega, budući da je pripadao velikom devetnaestovjekovnom istorijskom zamahu i optimizmu, pokazao se u dvadesetom vijeku kao “kult progresa” koji je “već zastareo”.

Čovječanstvo, odnosno savremeni svjetski sistem ili svjetski kapitalistički sistem od Prvog Svjetskog rata se nalazi, kako to na egzaktni način analizira Imanuel Volerstin, na svojoj silaznoj putanji poslije šest vjekova uspona i rasta. Mi se danas nalazimo u tranziciji između ovog sistema i novog istorijskog sistema koji treba da se pojavi otpilike polovinom dvadesetprvog vijeka i za kojega se još ne zna da li će biti “bolji ili lošiji istorijski sistem, neki pozitivni ili neki negativni postkapitalistički sistem.”  Jer, “to je još uvek otvoreno, ali da je nastupilo vreme ove velike istorijske smene, to je već sasvim izvesno.” 

Pitirim Sorokin ovu “najveću promenu”  sagledava na sljedeći način: “...Kao da smo na raskrsnici između dve epohe: umiruće čulne kulture našeg veličanstvenog juče i dolazeće ideacione ili idealističke kulture jednog kreativnog sutra. Mi živimo, mislimo i delujemo na kraju briljantnog šest stotina godina dugog čulnog dana...Velika kriza čulne kulture je već tu, u svoj svojoj okrutnoj stvarnosti i pred samim našim očima vrši samoubistvo...Poluaktivna i polumrtva, ona može produžavati svoju agoniju decenijama, ali njeno proleće i njeno leto prošli su zauvek...” 

Nesumnjivo da Karl Marks i njegovo učenje dijele svu ovu “dinamiku ništavila”,  sve njene negativne posljedice, sve aspekte društvenih, naučnih, ekonomskih, tehnoloških, političkih i drugih promjena i “mutacija” koje su zahvatile savremeni svijet 20. i 21. vijeka.

Konkretno, ima više elemenata koji su uticali na jedno ovakvo simboličko, metaforičko, reprezentativno doživljavanje i osjećanje (povodom) Marksa i “marksizma”, koje je, prirodno, proizvod praktičnog i istorijskog kretanja društvenih sistema koji su se na njega pozivali, ali koje je sa svoje strane i samo uticalo na dalji njihov tok i sudbinu Marksovog mišljenja, što je sve na kraju rezultiralo istorijskim slomom i samourušivanjem tzv. “realnog socijalizma” kao dominantnog oblika postojanja socijalizma i komunizma u svijetu, a po mnogima i definitivnim krajem i “smrću marksizma” i učenja samog Marksa.

Neuspjeh autentičnih, radničko-klasnih, demokratskih, samoupravnih tendencija

Prvo, nijesu uspjele autentične, radničko-klasne, demokratske, samoupravne tendencije i pojave kako na početku boljševičke revolucije, tako ni u socijalističkim revolucijama na Zapadu krajem drugog i početkom trećeg desetljeća dvadesetog vijeka. Boljševici su odmah po dolasku na vlast suzbili i uništili razvoj spontanih, stvarnih radničko-klasnih organa i predstavništava proletarijata i izvorne društvene baze u cjelini. S druge strane, u Njemačkoj, Mađarskoj i drugim zemljama propale su revolucije sa autentičnim Marksovim, marksističkim, proletersko-klasnim sadržajima oličenim u postojanju radničkih savjeta i drugih demokratskih i (samo)upravljačkih društvenih i državnih tijela. To je sve imalo nesagledivo negativne posljedice po dalji istorijski razvoj. U SSSR-u se učvrstio staljinizam, a u Zapadnoj Evropi fašizam i nacizam.

Boljševičku revoluciju nije pratila revolucija na Zapadu

Drugo, elemenat koji doduše iz prethodnog proizilazi, ali i ima relativno samostalno značenje i djelovanje: boljševičku revoluciju nije pratila revolucija na Zapadu što je Marks očekivao i priželjkivao. Po njemu, jedino na taj način ruska revolucija je imala šanse da bude uspješna, i u tom slučaju moglo se govoriti o kapisli proleterske revolucije koja bi zahvatila čitav svijet. Desilo se upravo obrnuto: nerazvijenu rusku stvarnost nije mogao da dopuni napredniji, industrijskiji, razvijeniji, prosvjećeniji, obrazovaniji, kulturniji, demokratskiji, civilizovaniji Zapad i time su vrata “socijalizmu u jednoj zemlji”, jednoumlju, totalitarizmu i diktaturi u SSSR-u i ogromnim negativnim posljedicama ovih procesa diljem svijeta bila širom otvorena.

Marksovo neranjivo znanje i “socijalistička” birokratska neranjiva vlast

Treće, Marks nije bio samo teoretičar, već i partijski praktičar, radnički lider. Gušio je u određenoj mjeri sumnju zarad neranjivog znanja koje mu je bilo potrebno za praktične revolucionarne akcije. To Marksovo neranjivo znanje dobro je došlo za kasniju (iz)rođenu “socijalističku” birokratsku neranjivu vlast. Jedinstvo, tj. neraskidiva veza neranjivog znanja i neranjive vlasti dovela je diktaturu proletarijata do diktature nad proletarijatom.

Marks nije bio tzv. “šablonski teoretičar”

Četvrto, Marks po svom osnovnom duhu i istraživačkom metodu nije bio tzv. “šablonski teoretičar.” On se čak i direktno usprotivio mogućnosti da svojom teorijom daje “recepte za kantine budućnosti”. Tamo gdje je to bio i gdje je ove “recepte” ispisivao, doduše u vrlo malim količinama, ali, nažalost upravo u vrlo bitnom praktično-organizaciono-političkom aspektu izgradnje novog društva oličenom, prije svega, u pojmu diktature proletarijata, i to je bilo dovoljno, s jedne strane, da ga stvarnost demantuje (i čak da stvarnost zemalja koje su “izgrađivale socijalizam-komunizam” naliče kao da su tokom ove izgradnje postupale upravo po uputima “recepata za kantine budućnosti”), i, s druge strane, da se stvori iluzija i agresivno propagandistička, sistematska i organizovana antikomunistička laž da je njegovo učenje u cjelini takvo – apsolutno negativno, promašeno i istrošeno.

Fragmentarnost i nesistematičnost Marksove teorije

Peto, Marks se čitavog svog života borio da održi koliko-toliko pristojnu životnu egzistenciju i sebi i svojoj porodici. On nije imao ekonomsku sigurnost, stabilnost i nezavisnost da bi se mogao u potpunosti predati sistematskom naučnom radu. Zato što je bio slobodan mislilac nije mogao da predaje na univerzitetu. Morao je da zarađuje za život i kao novinar, publicista, da iz neravnopravne pozicije pregovara sa izdavačima, da bude stalno pod prismotrom policije i cenzure, pod budnom pažnjom doušnika, da se često seljaka, da odlazi u progonstvo, da biva dva puta kao nepoželjna osoba protjeran iz Francuske i Belgije, da bude i sudski gonjen da bi na kraju bio oslobođen optužbe “podsticanja na pobunu”, ali i protjeran iz rodne Njemačke kao osoba bez državljanstva, da skraćuje, sužava, prolongira ili čak i odustaje od svojih naučnih planova da bi preživio, budući da je tokom višegodišnjeg izbivanja u londonskom političkom egzilu, koji se produžio sve do smrti, boravio u različitim djelovima grada, čak i u ekstremno lošim uslovima. Čak se u prvim godinama britanskog egzila, našao ne samo u najgoroj ekonomskoj oskudici već i na najnižoj tački svog javnog djelovanja, pa je kako je sam pisao morao “ponovo početi od samog početka”.

Posljedica svega ovoga je evidentna fragmentarnost i nesistematičnost njegove teorije, višekratno ponavljanje i započinjanje obrada pojedinih tema, prekidanje sistematskog studiranja važnih pitanja zbog društvenih nestabilnosti, revolucionarnih vrenja, vlastitih ponesenosti ekonomskim i društvenim krizama, iluzornog ne rijetkog očekivanja da samo što nije počeo veliki revolucionarni “potop” i slično. Samo jedan primjer: umjesto, iako genijalnih, ali ipak samo “ostataka ostataka” Ekonomsko-filozofskih rukopisa (koji su uz to prvi put objavljeni tek tridesetih godina dvadesetog vijeka), Marks je po vlastitim riječima trebao da napiše posebne, monografske kritike ekonomije, prava, politike, filozofije, morala...

Nedovršeni ''Kapital''

Šesto, nedostatak vremena, nepostajanje potrebnih uslova, dugogodišnje lične i porodične bolesti i tragedije, smrti djece (pošto mu je umro sin jedinac Marks je rekao: “Sada znam šta je nesreća”!), stalna borba za golo preživljavanje, nemanje mirne i radne atmosfere, materijalne zbrinutosti... – sve je to rezultiralo jednim u suštini nedovršenim djelom, čak i kad je (zapravo u ovom slučaju i najviše, pa se može uzeti i kao paradigmatski primjer) u pitanju “Kapital” (i to je zapravo opravdanje za samostalno istupanje ovog faktora), dakle, njegovo najvažnije naučno djelo, kojeg je praktično pisao čitavog života – od 1850. do smrti. Marks je uvijek iznova pokušavao ovladati masom materijala iz čega su nastali mnogobrojni rukopisi koji su najvećim dijelom objavljeni tek posmrtno. Prvi nacrt “Kapitala” Marks je napravio 1857-1858. g. u jednom izuzetno značajnom rukopisu koji je kao knjiga objavljen tek 1939. g. u Moskvi pod nazivom “Uvod u Kritiku političke ekonomije. Nacrt, 1857-1858.” Kasnije, vjerovatno 1864-1865. g., promijenio je plan pisanja “Kapitala” i umjesto šest, na kraju ovo djelo sačinjavaju četiri knjige. Više puta prekidajući ovaj svoj najambiciozniji naučni poduhvat, Marks je konačno prvi tom “Kapitala” objavio 1867. g. Treći četvrti tom “Kapitala” objavio je Engels (koji je za ovaj Marksov rukopis rekao da je samo “nepotpuni prvi nacrt”) 1885. i 1894.g. “Teorije o višku vrijednosti” u četiri toma objavio je 1910. g. Karl Kaucki.

Ovdje ne govorimo o promjeni plana pisanja “Kapitala” koji proizilazi iz metodologije i unutrašnje logike Marksovog učenja – posljedica toga je da se planirana druga knjiga o zemljišnom vlasništvu našla u trećoj, a treća o najamnom radu u prvoj knjizi. Ovdje je riječ o napuštanju plana rada na četvrtoj (o “državi”), petoj (o “vanjskoj trgovini”) i šestoj (o “svjetskom tržištu i krizama”) knjizi prvobitne strukture “Kapitala” za “njegov eventualni nastavak”. Tako su, dakle, ostale potpuno neobrađene izuzetno značajne teme kao što su država i posebno država i društvo u socijalizmu kao jedinstvu fiksnog, postojećeg institucionalnog pozitivnog poretka i permanentnog revolucionarnog, dinamičnog, emancipacijskog pokreta, kao i cjelokupna pravno-političko-ideološko-duhovna nadgradnja, zatim neka specifična polit-ekonomska, ali vrlo važna pitanja kao što su pojava cikličnih kriza u kapitalizmu, tj. tzv. “teorija kriza”, pa i svjetsko tržište i konkurencija, itd. Jedan teoretičar (H. Grossmann) je tim povodom govorio o “teoriji rupa” u “Kapitalu”.

Građanska, buržoaska demokratija

Sedmo, Marks nije bio protiv građanske, buržoaske demokratije kao neke “nazadne” forme društvenog razvoja, već ju je sagledavao kao nužnu formu u dijalektičkom razvoju čovječanstva. On je “samo” radikalno hitao i nestrpljivo težio ka ukidanju njenih ograničenja i uspostavljanju još razvijenije, za ljudski život kvalitetnije, sadržajnije i humanije socijalističko-komunističke civilizacije, dakle, socijalne, društvene, ljudske globalizacije, globalizacije ne kapitala već čovječanstva, u kojoj stvarne ljudske potrebe neće biti posredovane na otuđen način putem tržišta, robe, novca, kapitala, najamnog rada, u kojoj, da se poslužimo pojmovima iz njegove kritike klasične, nacionalne političko-ekonomske misli, upotrebna vrijednost predmeta za zadovoljavanje potreba ljudi u svakodnevnom životu neće pretpostavljati njihovu razmjensku vrijednost na tržištu. No, i pored civilizacijske pohvale buržoaskom načinu proizvodnje, kod Marksa ima i formulacija koje se mogu shvatiti u smislu da socijalizam i proletarijat kao njegov osnovni subjekt izgradnje nužno, čak i sudbinski fatalno, mora i treba da zamijeni kapitalizam i to svakako što prije iskoristivši svaki za to “povoljan” trenutak, čak i bez obzira na dijalektiku subjekt-objekt odnosa, tj. svjesne volje, s jedne, i realnih uslova, s druge strane. To Marksovo bezrezervno povjerenje u proletarijat na osnovu pretpostavke njegovog istorijskog klasnog “poslanja” učinilo je da on odveć lako formuliše i čuvenu “diktaturu proletarijata” uvjeren da radnička klasa kao cjelina, “prirodno”, tj. istorijski zakonito i nužno u slijedu društveno-ekonomskih epoha, poslije buržoaske klase, dolazi kao osnovni nosilac, u odnosu na kapitalizam, jedne naprednije socijalističko-komunističke civilizacije i efikasnijeg, racionalnijeg, humanijeg, ravnopravnijeg i pravednijeg istorijskog načina ukupne društvene proizvodnje. Sa te osnove posmatrajući Marks nije uočavao nikakve opasnosti koje se mogu nadviti nad samim procesom funkcionisanja diktature proletarijata u smislu njenog izrođavanja u diktaturu nad proletarijatom. Sve te Marksove, uistinu, beskrajne iluzije i povjerenje bez računa, kada je u pitanju diktatura proletarijata koja je zajedno sa radničkom klasom na taj način postala pravi mit i fatamorgana, iskoristili su i na to se pozivale birokratske “socijalističke” snage koje su zatirale i uništavale – a ne dijalektički ukidale i prevazilazile sa novim sadržajima na osnovu pozitivnih elemenata u onom prethodnom – sve što odiše građanskom epohom, kulturom i civilizacijom u svim društvenim oblastima, pa su na kraju društva, kojima su upravljali, i u teoriji i u praksi, doveli do ispod nivoa savremene civilizacije i modernih tekovina evropskog prosvjetiteljstva.

Marksov zahtjev o “bespoštednoj kritici svega postojećega”

Osmo, čuveni, možda i ključni, Marksov zahtjev o “bespoštednoj kritici svega postojećega” ostao je da važi samo za epohu kapitalizma, a ne i za sve negativne društvene pojave bez obzira u kojoj se epohi ili društveno-ekonomskoj formaciji javljaju, pa samim tim i u socijalizmu. Time što je kapitalizam označio kao posljednji antagonistički klasni sistem, on je praktično amnestirao diktaturu proletarijata od potrebe društvene pažnje, analize, praćenja, demokratske kontrole i svestrane kritike sa stanovišta humanističkih načela, jednom riječju, od svih mogućih antidemokratskih, antiproleterskih i antidruštvenih procesa, tj. amnestirao u smislu da se procesi takve prirode nikako ne mogu pojaviti u socijalizmu. Naravno, Marks nije mogao sve da predvidi i to i nije bio cilj njegovog učenja. Ali, sve manjkavosti njegove teorije su itekako dobro došle u kasnijoj praksi izrođavanja izvornih komunističkih principa i ućutkivanja svake kritičke misli protiv deformacija socijalizma kao birokratskih i antidemokratskih pojava i procesa i krvavog obračuna sa njihovim nosiocima, u praksi SSSR-a počev još od teza tzv. “radničke opozicije” i pobune Kronštatskih mornara pa sve do tzv. “Moskovskih procesa”, Gulaga i drugih sibirskih logora i kazamata za vrijeme staljinske strahovlade. Ako se zna da kritika unutar teorije ima ono mjesto koje revolucija ima unutar prakse (kako su to s pravom isticali praksisovci, tj. predstavnici jugoslovenske praksis filozofije), jasno je koliko je ovo ograničenje uticalo negativno na pojavu i razvoj totalitarnih tendencija u socijalizmu. Izostanak kritike imao je za posljedicu izostanak i revolucije – jednom riječju izostanak slobodnog i demokratskog društva koje omogućava svestran, i materijalni i duhovni, razvitak svakog pojedinca.

Engelsovo učenje o dijalektici prirode

Deveto, Engelsovo učenje o dijalektici prirode kreatori birokratskog socijalizma iskoristili su da zatome i otupe kritičku, istorijsku i revolucionarnu oštricu Marksove prije svega antropološke i društvene dijalektičke analize. Oni su je prihvatili kao za njihovu totalitarnu vlast neškodljivi i konzervativni dio jednog sterilnog, dogmatskog i nekritičkog, posmatračkog i kontemplativnog “marksizma” shvaćenog kao jedinstvenog formalno-školskog, akademsko-disciplinarnog, neutralno-”naučnog”, “proletersko-komunističkog” krajnje šematskog i determinističkog pogleda na cjelokupni svijet, dakle, kosmos, prirodu i društvo. U ovoj koncepciji posve se izgubilo ono što je za Marksa bilo najvažnije – aktivna, kritičko-revolucionarna i preobražavalačka uloga osnovnog subjekta svijeta i istorije, čovjeka kao slobodnog, samodjelatnog i stvaralačkog bića i agensa prakse. U dijalektici prirode izgubila se aktivna i revolucionarna, kritička i dinamička uloga čovjekovog praksisa. Pripisujući Marksu i dijalektiku prirode, nosioci birokratskog socijalizma su dobili izuzetno povoljnu okolnost da skrenu i teorijski i praktično sa njegovog zahtjeva za sada i ovdje stalno revolucionarno ukinuće i prevladavanje postojećeg uvijek manje-više otuđenog čovjekovog istorijskog stanja.

Marksovu misao karakteriše izuzetna kontradiktornost

Deseto, Marksovu misao karakteriše izuzetna kontradiktornost – nju sačinjavaju najteže i najnerazumljivije teoretske analize i u isto vrijeme odveć lako i lapidarno, popularno sročene kategorije i formulacije za radničke mase i široku javnost. Kreatorima birokratskog socijalizma nije odgovarala Marksova slojevitost misli, različitost, konkretnost, heterogenost, dijalektičnost, istoričnost, razvojnost, konstantna unutrašnja protivrječnost i napetost, revolucionarnost, dinamičnost, mobilnost, stalna nužnost, potreba i praksa ukidanja i prevladavanja jedne, dotadašnje (raz)otuđene stvarnosti i u isti mah uspostavljanja nove (raz)otuđene realnosti koja u sebi nosi klicu novog-starog razvoja i protuslovlja sada podignutog na viši istorijski nivo. Njima je odgovarala atmosfera i proizvodnja privida da je Marksovo mišljenje uniformno, monodisciplinarno, konzervirano poput arheologije i teorijski i praktično, u suštini apologetika i zapravo kontrarevolucija, jednom za svagda dato u svom neprikosnovenom razvoju od početka do kraja, jedinstveno, u sebi neprotivurječno i ne-iz-razlikovano, jer po njima je takva i stvarnost imputirajući Marksu da je on upravo tako vidio istorijsku realnost u smislu da su sve istorijske kontradiktornosti i dileme stavljene ad akta sa pojavom i početkom izgradnje diktature proletarijata kao konačnog neprotivurječnog društveno-ekonomskog oblika “socijalističke demokratije” na putu do konačne izgradnje komunističkog društva. Zato su ovu drugu stranu ili svojevrsno “naličje” Marksovog učenja uzeli za svoj moto i zastavu pod kojom su izgradili jedan društveno-ekonomski sistem koji je bio daleko ispod istorijskih mogućnosti revolucionarne situacije i perspektive, Marksove teorije i prakse koja se mogla realno konstituisati i u istorijskom procesu ostvarivati.

 

Marks, Engels, Lenjin i Staljin

Jedanaesto, zagovornici birokratskog socijalizma su insistirali na monolitnosti, jedinstvu i kontinuitetu učenja Marksa, Engelsa, Lenjina i Staljina. Na taj način su otupili – što im je i bio cilj – kritičko-revolucionarnu oštricu Marksove teorije. Marksu su se pripisivali svi potonji praktični potezi, prije svega, boljševičke partije, kao da svi oni “prirodno” i “autentično” proizilaze iz njegove teorije. Tako je vremenom stvoreno svojevrsno teorijsko zamešeteljstvo i pojmovna zbrka, ispod kojih je teško bilo doći do stvarne pozicije Marksovog učenja. Tim prije što su kreatori birokratskog socijalizma sve činili i učinili da se ona prikrije i falsifikuje, prilagodi novonastalim istorijskim okolnostima i ličnim, partijskim, birokratskim i oligarhijskim interesima i potrebama. Na ruku im je išla svemoćna vlast, ogromna propagandna mašinerija i zaostalost i neobrazovanost širokih narodnih slojeva, prije svega u SSSR-u.

Marks i Hegel

Dvanaesto, Marks se ne može shvatiti bez Hegela. Posebno se to odnosi na njegov dijalektički metod. Ovu stranu Marksove teorije malo je ko uočio i to je imalo velike negativne posljedice za razvoj Marksove misli, te dalji razvoj socijalizma i teorijski i praktično. Ovo je shvatio Lenjin u “Filozofskim sveskama” i poručio da zbog neshvatanja i nepoznavanja “Nauke logike” ne shvata se i ne razumije ni “Kapital”. Zato, podvukao je Lenjin, nije čudo što generacije potonjih teoretičara nijesu shvatile i na pravi način pročitale Marksa. Ovo je umnogome pomoglo da se Marks pogrešno tumači, simplifikuje, umrtvi, dogmatizuje, uprosti, falsifikuje i neadekvatno primjenjuje na realni život i u praksi. Pomoću takvog “Marksa” se utemeljio tzv. “socijalizam u jednoj zemlji” i birokratski i tzv. “državni socijalizam”, itd. Marks je ove i slične tendencije uočio pri kraju svog života i rekao da sve što zna jeste da nije “marksista”. Dubinu onog što se nije razumjelo kod Marksa možemo vidjeti analizirajući čuvenu Hegelovu misao “Sve što je stvarno umno je “ i “Sve što je umno stvarno je”. Ova misao je direktni nastavak Geteovog duha iz “Fausta” u kojem se kaže da “Sve što postoji vrijedno je da propadne”. To je bit Marksove dijalektičke istraživačke metode preuzete od Hegela i u isti mah i materijalistički, racionalno i istorijski modificirane. Njena suština je Marksova misao iz “Kapitala” da je dijalektika ono kritično i revolucionarno, ono, dakle, što svagda unosi razumijevanje onog preobražavalačko-negativnog, prolaznog, razvojno-istorijskog, ukidajućeg i prevladavajućeg u onome što je stvarnosno-pozitivno, aktuelno i postojeće. Za razliku od ove Marksove misli, apologeti državnog socijalizma su smatrali da dijalektika nema šta da traži u analizi diktature proletarijata, budući da se na nju ne može primijeniti stav da je sve što postoji vrijedno da propadne!

Staljin i Hitler

Trinaesto, za vrijeme vladavine Staljina i Hitlera, staljinizma i nacizma, onemogućen je rad i ugrožena egzistencija velikog broja stvaralačkih marksista, koji su progonjeni, šikanirani, udaljavani sa univerziteta i iz javnih službi, suđeni, zatvarani, a neki su čak i izgubili živote. To je imalo i ima čak i danas jako negativne posljedice za razvoj marksizma i neophodno potrebnog slobodnog, nesputanog, stvaralačkog i originalnog nastavka istraživanja društva i istorije na tragu autentičnih Marksovih ideja. Zna se da je razvoj kritičke društvene misli za marksizam od najveće važnosti. To je osnovni preduslov da se potencijalne praktične revolucionarne akcije usmjere u pravom pravcu, da uspiju i da se stvore realni uslovi za razvoj istinskih humanističkih, kreativnih i slobodnih socijalnih sistema i odnosa. Izostankom svega toga nosiocima birokratskog socijalizma je bilo mnogo lakše da (p)ostanu vrhovni gospodari u “socijalističkim” državama i društvima koji su tako pali ispod nivoa i samog Marsovog učenja i istorijskih i civilizacijskih aktuelnih i potencijalnih uslova u kojima su opstajali i izgrađivani.

DOGMATIZAM I REVIZIONIZAM

Četrnaesto, negativne posljedice po razvoj Marksovog teoretskog nasljeđa i socijalizma i komunizma donijele su u ne malim količinama i ne na posljednjem mjestu pobjede dogmatske, sektaške, čvrstorukaške linije partijskog jednoumlja u III Internacionali, Kominterni, s jedne strane, i pobjede revizionističke struje u II Internacionali. Posljedice ovih istorijskih događaja i procesa su bile vrlo evidentne, dalekosežne i kontrarevolucionarne. Praktična, konkretna pobjeda i vlast boljševika u SSSR-u nije bila nimalo pogodna kao odgovarajući model demokratskog i emancipacijskog socijalnog transformisanja kapitalističkog društva, a urastanje socijal-demokratskih partija na Zapadu u sam okvir kapitalističkog sistema je takođe značilo odustajanje od izvornih i autentičnih Marksovih kritičkih i revolucionarnih zahtjeva i zahvata u postojeću kapitalističku zbilju. Tako je Marks, s jedne strane, dogmatizovan, ukalupljen, šematizovan, falsifikovan, a s druge strane na Zapadu predstavljen kao da je njegova suština upravo to kako su ga vidjeli na Istoku i stavljen po strani zarad revizionističkog, evolutivnog, reformističkog prihvatanja kapitalizma kao jedino prihvatljivog, mogućeg i “produktivnog” društveno-istorijskog sistema. U oba slučaja, dakle, bio je napušten.

“Realni socijalizam” i tzv. grubi, niži, primitivni komunizam

Petnaesto, u SSSR-u i generalno u svim zemljama tzv. “realnog socijalizma” izgrađivan je tzv. grubi, niži, primitivni komunizam i socijalizam kojeg je sam Marks kritikovao, ali koji je uspostavljan, branjen i ispostavljan od strane kreatora takve vrste “socijalizma” kao stvarni njegov teorijski i praktični naum, s jedne strane, a s druge strane je takav društveni sistem kritikovan umnogome manje kao deformacija i odstupanje od Marksa a mnogo više kao pravi i realni “identitet” i potpuno oličenje i poistovjećivanje, prava potvrda i realizacija “izvorne” i “autentične” Marksove misli. Tako je Marks bio decenijama na dvostrukom gubitku: društveni sistem koji se pozivao na njega bio je sve samo ne realizacija njegovih izvornih htjenja, čime su se socijalizam i marksizam (takav sistem je i u praksi i u teoriji, kao što smo vidjeli, imao izuzetno negativne posljedice po, naravno, neophodni i poželjni dalji razvoj teoretskog Marksovog nasljeđa i još više potrebnu i nužnu praktičnu primjenu ovih principa), u cjelini našli daleko ne samo ispod Marksovog teoretskog nivoa, već i nivoa moderne demokratske, emancipacijske i civilizacijske prakse razvijenog kapitalističkog Zapada Evrope i nivoa savremene društvene teorijske građanske misli, a u isto vrijeme nasuprot jednoj takvoj uistinu nemarksističkoj i nesocijalističkoj praksi i teoriji uprava ta ista i takva teorija i praksa su uzimana i tretirana zdravo za gotovo kao istinska Marksova misao. Marks i socijalizam su tako unazađivani i teorijom i praksom, što je bila antipropaganda i Marksa i socijalizma, s jedne strane, a s druge strane se uporno i agresivno dokazivalo da mimo takvog lica Marksa i socijalizma ne postoji niti je uopšte i mogućno bilo koje drugo i drugačije! Tako su se “komunistički” dogmati i antikomunisti našli na istom zadatku ostvarujući iste ciljeve čiji su rezultati bili katastrofalni ne toliko za Marksa koliko za razvoj istinskih socijalističkih, komunističkih i humanističkih načela.

Nekadašnji, tzv. realni socijalizam, nije bio izvorni Marksov projekat

I ovo je tačka i elemenat kada se igrom istorijske ironične sudbine – a zapravo kao nužna i zakonita posljedica ne samo društvenih i istorijskih procesa koje je Marks svojim dijalektičkim metodom fokusirao i istraživao i na koje je upozoravao, već i načina na koji je dominantno reagovano na njegovu teoriju i na Istoku i na Zapadu – Marks opet pojavljuje kao izuzetno aktuelan mislilac, budući da se u jednom broju zemalja bivšeg “realnog socijalizma”, u zemljama tzv. “tranzicije”, ponovno izgrađuju forme primitivnog kapitalizma i prvobitne akumulacije kapitala, dakle, grubi kapitalizam, koji je Marks kritikovao i za njegovu zamjenu nudio alternativu socijalističkog društvenog uređenja. Taj Marksov model nije bio model “državnog socijalizma” koji je bio suština tzv. “realnog socijalizma”. Marks je zajedno sa Engelsom upravo kritikovao i taj model državnog socijalizma kao neadekvatne alternative privatno-vlasničkoj suštini kapitalizma.

Državni socijalizam, naime, nije ukinuo privatnu svojinu, on čak često nije dolazio ni došao do nje, budući da ostavlja nedirnut princip i kategoriju posjedovanja kao takvog (sebičnost, gramzivost, eksploatacija, partikularitet, atomiziranost, stihija...) – posjedovanja kao reprezenta ne samo vlasništva i ekonomsko-društvenog odnosa, već ukupnog načina života i svijeta vrijednosti jedne u biti materijalističke, kapitalističke, građanske, novovjekovne epohe, i u ovome je najdublja sličnost i povezanost sa Sorokinovim pojmom “čulne kulture” kao najbitnijom odredbom ove epohe – tj. jednog nužnog i posredovanog istorijskog dijalektičkog stanja u razvoju čovječanstva, već pretvara državu u kolektivnog vlasnika nacionalnog društvenog bogatstva, u kolektivnog poslodavca, u opšteg, kolektivnog eksploatatora. Radniku u krajnjoj instanci i nije bitno da li ga eksploatiše privatni kapitalista ili pak država kao država. Država kao kolektivni poslodavac poopštava čitavo društveno bogatstvo u liku svemoćnog i jedinstvenog vlasnika cjelokupnog nacionalnog organizma. Princip posjedovanja kao osnovni princip građanske epohe nije, dakle, ukinut već je samo proširen na čitavo društvo u liku države kao kolektivnog kapitaliste.

Dosadašnji, odnosno nekadašnji, u većini tzv. realni socijalizam, koji se na kraju “urušio”, nije, vidimo, bio izvorni Marksov projekat. Sada se na njegovo mjesto u zemljama bivšeg tzv. “realnog socijalizma” u periodu tzv. “tranzicije” uspostavlja primitivni kapitalizam (koji je u međuvremenu u savremenom kapitalizmu napušten i civilizacijski uspješno prevladan) u čije je vrijeme u Engleskoj važila poznata krilatica da su “ovce pojele ljude”. Sada, pak, tranzicija, tj. privatizacija (jednaka primitivnim formama divljeg kapitalizma) – “jede ljude”. U nekim bivšim istočnoevropskim socijalističkim zemljama, naime, novo, tranzitno, postkomunističko razdoblje još uvijek nije postiglo stepen razvoja ranijeg društvenog stanja u mnogim oblastima kao što je proizvodnja, privreda i ukupna ekonomija, životni, obrazovni, kulturni i drugi standard najširih slojeva stanovništva, zdravstveno, socijalno i penzijsko osiguranje...A taj raniji stepen razvoja u ovim zemljama bio je čak i slabiji i na nižim nivoima kvaliteta u pružanju usluga u odnosu na jedan broj razvijenih savremenih kapitalističkih zemalja koje su posebnu pažnju fokusirale na socijalne i humane aspekte zaštite određenih slojeva građana (stariji, bolesni, žene, djeca, samohrane majke, hendikepirane osobe, nezaposleni). Sve ovo, naravno, nikako ne rehabilituje bivši tzv. “realni socijalizam”, niti amnestira kapitalizam, pa ni savremeni kapitalizam od mnogih negativnih formi u kojima egzistira današnji moderni čovjek. Radi se naprosto o potrebi da “bude više socijalizma s ljudskim licem a manje kapitalizma bez lica, utjelovljenog u ideologiji neoliberalizma i multinacionalnim kompanijama koje, zauzimajući tržišta, osvajaju vlast.” (Predrag Matvejević)

Marks je, dakle, izuzetno, a izgleda i nepovratno, aktuelan i moderan mislilac. U suštini, modernom društvu se kao bumerang vraća neadekvatnost izgradnje socijalizma oličena u neodgovarajućim društvenim socijalističkim sistemima koje je čak i unaprijed Marks kritikovao, skoro proročki, zajedno sa Engelsom, i vizionarski predviđajući da se smjer “razvoja” socijalizma može okrenuti upravo u jednom takvom pravcu. Istina je, i to je za žaljenje, da on nije do kraja, konsekventno i radikalno (on, koji je jedan od najradikalnijih mislilaca u istoriji uopšte!) uvidio i promislio, po društvo, sve zloćudne i katastrofične potencijale ovih mogućnosti. Od toga štete danas nemaju samo zemlje Istočne i Jugoistočne Evrope, među njima i Crna Gora, već i zemlje razvijenog Zapada, kao i sama Evropska Unija, jer su sada suočene sa zemljama kojima treba velika ekonomska i društvena pomoć da bi se stabilizovale i istinski krenule u napredak.

Ali, modernom društvu se kao bumerang vraća i do sada u istorijskim procesima neadekvatan pristup Marksovom učenju i u samim najrazvijenim zemljama Zapadne Evrope, zatim SAD-u i u drugim razvijenim zemljama svijeta, pa i širom naše Planete, što rezultira negativnim posljedicama oličenim prije svega i ponajviše u naličju i tamnim mrljama globalizacije, koja dominantno funkcioniše kao globalizacija kapitala i na toj osnovi globalizacija otuđenja a ne kao globalizacija čovječanstva i njoj primjerena globalizacija stvarnih i autentičnih ljudskih potreba. Jasno je i po ovome da je Marks i dalje sasvim moderan, ozbiljan, “upotrebljiv”, savremen, produktivan i aktuelan mislilac.

Ovo je tačka na kojoj se Marks uzdiže iznad aktuelne stvarnosti kao njen kritičar i subverzivni i revolucionarni mislilac i interpretator dajući time i sasvim realnu pretpostavku i za praktičnu izmjenu postojećeg otuđenog stanja čovječanstva. Na ovaj način sačuvan je onaj izvorni i autentični Marksov teoretski i praktični duh koji ga stavlja daleko ispred i iznad mjesta na kojem se sticajem različitih istorijskih okolnosti – a na koje smo, barem na one najvažnije, pokušali da ukažemo u prethodnoj analizi – sasvim neodgovarajuće, nepravedno i neistinito istorijski, i teorijski i praktično, našao i “pozicionirao”. Pokazuje se, dakle, da je Marksovo učenje neophodno potrebno, prije svega, u analizi globalizacije, savremenih demokratskih procesa, te modernih ekonomskih, ideoloških i političkih kretanja.