Autor  Ivan KERN

izvor: Portal Analitika

SPC na kulturno istorijskom nasljeđu Vojislavljevića i Duklje, “urvine”, kako su često voljeli da je prezentuju, evo već tridesetak godina pravi nove konstrukcije, arhitektonske i kvazi istorijske, namećući svoj narativ da prije njih, niko nije živio niti što gradio na prostoru Crne Gore, posebno ne državu.

Tako su prva crnogorska dinastija Vojislavljevići i temelj savremene države Crne Gore, srednjovjekovna Duklja u ovom periodu doživjeli pravu metamorfozu kad su prošli kroz “neimarsku” radionicu SPC i Beograda. Od, početkom devedesetih “zakivanja Dukljanina” i narativa “pušti to, to je onih Dukljanina, sve treba bestragat” čiji je “rukovodilac” bila SPC u Crnoj Gori, danas su Vojislavljevići i Duklja došli do, po mnogima, nezahvalne titule prve srpske dinastije i prve srpske države. I to sve u vremenu kada iz Beograda i vrha SPC uporno stižu poruke da se oni ne miješaju u odnose u Crnoj Gori.

Naravno po svim nelegalnim činjenjima na crnogorskoj kulturnoj baštini vidljiv je do dan danas narativ od kojeg ne odustaju ne samo zadnjih tridesetak godina, već evo cijeli vijek - da nema Crnogoraca, da je Crna Gora dio “srpskog sveta”, do teza da je crnogorski jezik izmišljen, jer je on jelte, “najčistiji srpski jezik”. I naravno sve to propraćeno sa bogougodnim porukama iz Beograda i vrha SPC da se oni ne miješaju u odnose u Crnoj Gori.

Vojislavljevići su bili prva crnogorska dinastija, što je opšte istorijski prihvaćeno za sve osim za savremene srpske “molere” istorije.

Raznoliko i bogato nasljeđe materijalne kulture: arheološka nalazišta, utvrđenja, srednjevjekovni manastiri, crkve, kao i značajno duhovno stvaralaštvo, ukazuju da je region Crne Gore tokom vladavine Vojislavljevića i tokom trajanja države Duklje bio važno istorijsko, privredno i kulturno središte. To raznoliko i bogato nasljeđe je posebno tokom posljednih decenija degradirano nemarom, novom gradnjom, neodgovarajućim sanacijama, a i neprimjerenim mijenjanjem istorijskih činjenica.

Manastir Prečista Krajinska

Mnogi naučnici kažu za Manastir Prečista Krajinska da je ishodišni spomenik crnogorske milenijumske državnosti i duhovnosti. Po istorijskom značaju to je prvo kulturno dobro na koje Crna Gora može biti ponosna. Njegova duhovna zaostavština jednako nadahnjuje sve tri konfesije i upućuje na međunacionalni sklad i suživot. Kultno mjesto vjere, dobrote i ljubavi.

Mošti Svetog Vladimira počivale su u Bogorodici Krajinskoj do 1215. godine, kada su iz do sada još nedovoljno objašnjenih razloga, prenešene u Drač.

SPC posljednjih decenija pokušava da “pokrene” radove na ovom vrijednom kompleksu crnogorske kulturne baštine.

Foto: PAFotografija 1: Duklja Vojislavljevića i njeno ugroženo nasljeđe (I): Grabež, nebriga i bahatost na djelu

Saglasnost od Službe zaštite nikada nije tražena. Prema informacijama na sajtu mitropolija.com piše – “Uprkos dugogodišnjim zahtjevima Mitropolije crnogorsko – primorske SPC neizdavanja potrebnih saglasnosti za obnovu od strane nadležnog Zavoda za zaštitu spomenika kulture, onemogućilo je već započete radove na obnovi manastira.”

Eto možemo saznati što sve trpe zbog neizdavanja potrebnih saglasnosti za obnovu od strane nadležnog Zavoda za zaštitu spomenika kulture, koje uzgred nikada nisu ni tražili. Ne samo ovdje već ni za druge vrijedne objekte crnogorske kulturne baštine gdje su nelegalno “prosuli” tone betona i farbe i svi su izgledi doveli do bespovratnog gubitka tih kulturnih dobara.

Foto: PAFotografija 2: Duklja Vojislavljevića i njeno ugroženo nasljeđe (I): Grabež, nebriga i bahatost na djelu

Na sajtu se nalazi i odrednica Manastir uspenija Presvete Bogorodice – Prečista Krajinska. Može se saznati da je to ženski manastir SPC čija je nastojateljica igumanija Fotina Hasl, nastojateljica manastira Beška. Takođe je napisano da se Manastir Uspenija Presvete Bogorodice nalazi na obali Skadarskog jezera kod mjesta Ostros. Poznat je pod imenom Prečista Krajinska.

U opisu manastirskih zdanja navodi se da Manastirski kompleks čine hram Uspenja Presvete Bogorodice i konak sa pomoćnim objektima.

Za sada ih još uvijek nema na ovom ishodišnom spomeniku crnogorske milenijumske državnosti i duhovnosti ali znajući bezobzirnost neimara SPC prema crnogorskim kulturnim dobrima, ako im se ukaže prilika, iskoristiće je, da ne bi što ostalo neobilježeno.

Barski trikonhos na Topolici

Otkrićem trikonhosa 1965. godine u Baru, kao i memorijalnim karakterom jednobrodne crkve, njenom struktu­rom iz vi­še cje­li­na, ne­su­mlji­vo je po­tvrđeno da je tu po­sto­jao cen­tar ranohri­šćan­ske za­jed­ni­ce. Za ovaj lokalitet po predanju se kaže da je postojala crkva svetog kralja Vladimira.

Ostaci ranohrišćanske trikonhalne crkve nalaze se u naselju Topolica, u Baru. Na osnovu stilskih karakteristika, ostataka dekorativne arhitektonske plastike kao i na osnovu bliskih paralela sa drugim sličnim sakralnim građevinama, trikonhos na Topolici može se okvirno smjestiti u 6. vijek, u epohu Justinijana.

Foto: PAFotografija 3: Duklja Vojislavljevića i njeno ugroženo nasljeđe (I): Grabež, nebriga i bahatost na djelu

Tako da je Topolički trikonhos sigurno jedan od najznačajnijih ranohrišćanskih sakralnih objekata na istočnoj obali Jadrana i najstariji arhitektonski spomenik u Baru. Kao vrijedan primjer sakralne arhitekture proglašen je zakonom zaštićenim kulturnim spomenikom 1967. godine.

Ne zna se kom je svecu crkva bila posvećena, mada se pretpostavlja da je u okviru nje bila podignuta i grobna kapela nekom crkvenom velikodostojniku - episkopu još u 5. vijeku.

Otkrićem trikonhosa u Baru 1965. godine, kao i samim memorijalnim karakterom jednobrodne crkve, njenom struktu­rom iz vi­še cje­li­na, sa do­gra­đe­nom cr­kvi­com i po­sto­janjem gro­bo­va s rim­skom ope­kom, ne­su­mlji­vo je po­tvrđeno da je tu po­sto­jao cen­tar ranohri­šćan­ske za­jed­ni­ce i da je tri­kon­hos je­dan od najsta­ri­jih ranohri­šćan­skih obje­ka­ta u Cr­noj Go­ri.

Već smo pisali da je neobična činjenica što na teritoriji Crne Gore nije sačuvana nijedna crkva iz srednjeg vijeka posvećena prvom dukljanskom svetitelju – Svetom Vladimiru Dukljanskom. Njih je, svakako, moralo biti.

Istorijski izvori pominju crkvu Sv. Vladimira na teritoriji Ulcinja, ali ona nije pronađena. Čak nisu pronađene ni na onim mjestima gdje je živa narodna tradicija govorila da postoje.

Pavle Mijović misli da je crkvica u okviru barskog trikonhosa na Topolici imala Vladimira za hramskog sveca. Današnja crkva u Starom Baru njemu posvećena, novijeg je datuma. Očigledno neke stare ruševine i crkvine kriju tajne s ovim u vezi. Imalo bi se puno toga reći i o sudbini te male crkvice u okviru barskog trikonhosa na Topolici i njenom “stručnom” istraživanju.

Pišući o tom događaju Pavle Mijović kaže:

“Na isti način, sa zaprepaščujućom smjelošću, neposredno prije raskopavanja virske nekropole, slišćena je i bez najmanjeg slijeda u istočnoj apsidi velikog barskog trikonhosa iz 6. vijeka jedna dobro očuvana preromanska crkvica, izuzetno značajna kao spona između kasnoantičkog i srednjevjekovnog Bara.

Nakadno pošto je srušena ova je crkvica proglašena za “poljoprivrednu zgradu” iz 16. vijeka…”

Bogorodičina crkva – Beška

Ostrvo Beška nalazi se uz južnu obalu središnjeg dijela Skadarskog jezera. U tom ambijentu, na srednjem, zaravnjenom dijelu ostrva, hramovi manastirskog središta građeni su i obnavljani za vrijeme svih crnogorskih dinastija: Vojislavljevića, Balšića, Crnojevića i Petrovića.

Prvi podignuti hram za koji imamo podataka i materijalnih ostataka je onaj ispod temelja Bogorodičine crkve. Ostaci hrama otkriveni su prilikom arheoloških istraživanja koje je Zavod za zaštitu spomenika kulture vršio 1970. godine. Otkrivanjem apside, koja prati postojeću, s tim što je veća, i njenom organskom povezanošću i proporcionalnim skladom sa bočnim apsidama nedvosmisleno se dolazi do zaključka da su ostaci arhitekture na sjevernoj i zapadnoj strani postojeće crkve u stvari ostaci starijeg objekta koji nosi odlike trobrodne bazilike.

Tom prilikom konstatovan je nalaz lučnog otvora između srednjeg i južnog broda, koji je zazidan prilikom podizanja Bogorodičine crkve. Nađena je i masivna kamena ploča koja je pokrivala čitavu jednu grobnicu u južnom brodu starijeg objekta i druge grobnice iz vremena dok novija crkva nije izgrađena.

Sudeći po ostacima brojne plastike, koja je bogata i monumentalna sa obilježjem romanskog, radi se o veoma starom objektu. Znači Bogorodičina crkva nije podignuta na dotle neangažovanom tlu. Podignuta je na ostacima starije trobrodne bazilike, čije su zidove centralnog broda graditelji iskoristili za bočne zidove nove crkve.

Crkva posvećena Sv. Bogorodici sa nekad vidljivim temeljima starije trobrodne bazilike iz 12. vijeka jedan je od devastatorskih uspjeha SPC o kome smo već pisali.

Ni ovdje „neimari“ SPC nijesu mirovali. Manju crkvu, posvećenu Bogorodici podigla je za svoj mauzolej Jelena Balšić, žena Đurđa II Stracimirovića – Balšića 1440. godine, kako stoji uklesano iznad vrata.

Današnje stanje ovog kulturnog dobra najblaže rečeno neprepoznatljivo. Ono je naočigled javnosti pretrpjelo izmjene koje je teško pobrojati. Naravno, sve je to urađeno bez saglasnosti nadležnih državnih institucija RZZSK/UZKD.

U novije vrijeme, izuzev izgradnje zgrada konaka, dograđeni su i bočni paraklisi, s tim što je južni potpuno zatvoren, a nekadašnji trijem je dobio oblik priprate.

Crkva Sv. Bogorodice je u upotpunosti obnovljena, bez saglasnosti RZZSK/UZKD, dodavanjem novodograđenim izduženim paraklisima sa apsidama uz bočne zidove i novom pripratom urađenim u kamenu i prekrivenim bakarnim pokrivačem, na zvoniku Crkve stari kameni krst je zamjenjen novim, postavljen je novi kameni Ikonostas sa ikonama novijeg datuma bez umjetničke vrijednosti - i da dodamo dovedeni su do neprepoznavanja ostaci starijeg hrama iz vremena Vojislavljevića.

Tvrđava Oblun

Istorijski podaci o Tvrđavi Oblun nalaze se u Barskom rodoslovu (Regnum Sclavorum) u kom Pop Dukljanin pripovijeda da se Bodinov i Jakvintin sin Đorđe, koji je preuzeo vlast 1125. godine, nakon neuspjele opsade Oblika na Tarabošu, utvrdio u kastelu pod imenom Obolon (Oblun).

Snažna i uporna opsada, kao i pobuna Đorđevih vojnika, dovele su do zauzimanja kastela od strane Vizantije, kada je Đorđe zarobljen i odveden u Carigrad, gdje je umro 1131. godine.

Tvrđava Oblun nalazi se na vrhu istoimenog brda, sa kojeg se pruža pogled na Zetsku ravnicu, Skadarsko jezero, zapadni dio Malog blata, Žabljak Crnojevića… Okolina Obluna definisana je granicama uzvišenja na kojem se nalazi.

Zbog povoljne strateške pozicije, brdo Oblun je evidentno bilo u upotrebi u različitim vremenskim periodima, od praistorije (bronzano doba) do srednjeg vijeka. Pojedini autori smatraju da srednjovjekovni grad leži na ostacima akropole ilrsko-grčkog grada i da je, zajedno sa Medunom i Samoborom, bio dio odbrambenog sistema u vrijeme III Ilirsko-rimskog rata.

Zidovi Crkve su obrušeni, naročito sa južne i zapadne strane. Kompleks je zapušten i urušen, ali, kako nijesu konstatovani recentni zahvati na ostacima arhitekture, moguće je jasno sagledavanje glavnih arhitektonskih objekata (bedemi, kula, bistijerna, i u centralnom dijelu manji sakralni objekat – Crkva), koji svjedoče o nekadašnjem izgledu utvrđenja, tako da ovo kulturno dobro pokazuje svojstva autentičnosti perioda koji prezentuje.

Ostaci fortifikacija i Crkve u ambijentalnom kontekstu i sistemu limesa, kao i postojanje arheološke slojevitosti glavne su osobenosti ovog kulturnog dobra. Vidljiva je brižljivo odabrana pozicija za gradnju utvrđenja, sa koje se sagledavaju naselja u ravnom dijelu sjevernog priobalja Skadarskog jezera i vizuelna komunikacija sa gradinama - utvrđenjima helenističkog perioda (Samobor, Medun…) i srednjovjekovnim utvrđenjima ili gradovoma (Žabljak Crnojevića, Balšin grad, Tvrđava na Vranjskom brdu…).

Oblun kao kulturno dobro je od nacionalnog značaja, jer ima značaj za društveni, istorijski i kulturni razvoj Crne Gore. Svjedočeći o različitim istorijskim periodima, daje mogućnosti izučavanja ostataka fortifikacija (helenistički, ilirski period i period XII vijeka), proučavanju sistema odbrane i limesa iz vremena III Ilirsko-rimskog rata (II vijek p.n.ere), proučavanju istorije i arhitekture XI i XII vijeka (pretpostavka da su Crkva i sačuvani bedemi nastali za vrijeme dukljanske države) kao i proučavanju života posljednjeg dukljanskog vladara Đorđa.

Istorijski značaj kulturnog dobra ogleda se u atribuiranju geneze utvrđenja u vrijemevladavine Đorđa Vojislavljevića, baziranom na tumačenju pisanih izvora i materijalnih dokaza.

Naime, sondažna arheološka istraživanja sprovedena nedavno na utvrđenju Oblun rezultirala su značajnim otkrićima. U kulturnom sloju unutar jednobrodne crkve, koja je definisana u centru srednjovjekovnog utvrđenja, otkriveni su bronzani novčići.

Među njima se posebno izdvaja bronzani novčić koji na aversu ima predstavu vizantijskog dvostrukog krsta.

Utvrđenje Oblun pominje se u Ljetopisu popa Dukljanina kada se govori o događajima u Duklji polovinom 12. vijeka „intravit in castelum, qui Obolon dicitur“.

Kralj Đorđe, bježeći kroz planine, utvrdio se najzad u kastelu koji se zvao Obolon, gdje su ga Vizantijci opsjeli, a zatim po zauzeću tvrđave zarobili.

Oblun je jedan od nekoliko lokaliteta na kojem je uočljiv proces oživljavanja nekadašnjeg ilirskog grada u ranom srednjem vijeku.

Ne samo da detaljnija istraživanja na Oblunu i ostalim lokalitetima, mogu dati više odgovora o životu i razvoju ilirskog grada i društva, nego prije svega baciti dosta svijetla na najmanje poznat period ranog srednjeg vijeka, najraniji period crnogorske istorije.

Ovaj period predstavlja ključ za razumijevanje nastanka Duklje kao političke tvorevine. Jasniji uvid u ovaj period vjerovatno bi dao odgovore na mnoga pitanja o populaciji i prostoru iz kojih će kasnije nastati savremeno crnogorsko društvo.

Kako je hrvatski naučnik pisao o Đorđu Vojislavljeviću: Tukao se po gorama i umro u vizantinskom ropstvu ali slugom se kralj Đorđe nikad nije htio priznati...

Pored citata iz Barskog rodoslova (Regnum Sclavorum) u kom Pop Dukljanin opisuje istorijat vladanja kralja Đorđa, prenosimo i dio teksta Frana Milobara o njemu iz skoro zaboravljenog djela ovog znamenitog hrvatskog naučnika "Dukljanska kraljevina", objavljenog u Glasniku Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine.

Donosimo najinteresantnije djelove o posljednjim danima vladavine kralja Đorđa .

„U čitavoj ovoj borbi uzgredna je stvar ko će zasjesti na prijestolje, a glavna je ta hoće li Duklja pod bizantinski jaram ili uz svoju slobodu. Mi smo evo vidjeli kako su Bizantinci napustili stvar Kočaparovu, čim im se je poklonio Dobroslav, a na Dobroslava zaboraviše, čim im se je pokorio Vladimir. Pa za to nema dvojbe, da bi bili napustili Bizantinci i kandidaturu Grubešinu i Gradinjinu, da se bude htio pokloniti kralj Đorđe njihovom gospodstvu.

No ponositi sin slavnoga Bodina nije mogao toga uvjeta podnijeti, bi reći kao da je na samu tu pomisao uzavrela u njegovim žilama krv njegova oca.

I odista nikada ne izusti kralj Đorđe riječi, kojom bi od Bizantinaca zamolio, da mu se dade ono, što je bilo njegova oca i prema tomu njegovo. Mi ga vidimo, gdje bježi dobrovoljno na sedam godina u progonstvo za vlade Grubešine, mi ga vidimo, gdje se po gorama i šumama prebija, mi ga vidimo napokon, gdje odlazi i u bizantinsko sužanjstvo i tamo umire, ali se slugom nikad ne priznaje”

Sve ovo se moglo prepoznati u kasnijim istorijskim tragovima trajanja crnogorske državnosti.

Tako da možemo konstatovati da Oblun predstavlja rijedak sačuvani primjer stvaralaštva iz različitih vremena crnogorske istorijske prošlosti i kao takav zaslužuje svu pažnju.