Kultura

Dr. sc. Goran Sekulović

Uvod u III tom Istorije crnogorske filozofije (III)

Feb 28, 2024 1 Komentara

(15 riječi)

OD 1945.G. DO POLOVINE 70-IH GODINA

                          

Branko Banjević piše: ''U Crnoj Gori sam neprekidno od 1964. godine. U Podgoricu sam došao u štamparsku ustanovu 'Grafički zavod' i tu smo formirali izdavačku djelatnost. Mogu reći da je u Crnoj Gori, što se tiče institucionalnog stvaralaštva, sve bilo, gotovo pusta poljana. Nije bilo institucija koje se ozbiljno bave crnogorskom kulturom. Od svega, tada, samo je Crnogorsko primorje imenovano crnogorskim prefiksom. Mi smo u 'Grafičkom zavodu' počeli da koncipiramo biblioteke sa namjerom da se vrijednosti crnogorske kulture afirmišu i istaknu. Bili smo ubijeđeni da je crnogorska kultura oblast bez koje Crna Gora ne može napredovati, što podrazumijeva svijest o sopstvenom jeziku, duhu i kulturi ali i njihovo proučavanje i afirmisanje. Bez svega toga Crna Gora postaje i ostaje tuđa provincija, zapuštena i dovedena ni do čega. E, Crna Gora je tada bila dovedena ni do čega.[1]

             Iako je Crna Gora u toku NOR-a i poslije izrasla opet u sopstveni entitet, vratila se sebi, iako je imala iste institucije kao i ostale jugoslovenske republike, čak i do jednog Zavoda za mala autorska prava na Cetinju, to se sve malo po malo tanjilo i gubilo kako je počela unitarizacija Jugoslavije. Taj unitaristički trend je polako ali sigurno poništavao sve što je u Crnoj Gori postojalo kao samostalna kulturna institucija. Tako smo se bili približili stanju nepostojanja crnogorske kulturne infrastrukture i samosvijesti. To je bilo vrijeme kasnih pedesetih godina. Neosporno da je do tada Crna Gora bila obnovljena, izgrađena, počeli su da se prave putevi i grade industrijski objekti koji su doprinijeli povećanju gradskog stanovništva. Selo, koje je na neki način bilo čuvar crnogorske tradicije, potpuno je opušćelo. Došli smo do modernih radničkih naselja, ali bez svijesti o sebi. Tako da je to bio protivrječan proces. Sa sociološkog stanovišta svaki proces je protivrječan, ali ovaj u Crnoj Gori je to nesumnjivo bio, pošto je veliki dio zemlje postao prazan. Dosta obrazovnog kadra je otišlo van Crne Gore, jer se veliki broj ljudi školovao na strani i tamo se zapošljavao. U ovom smislu to poratno vrijeme je imalo dosta negativnih implikacija. Naravno, u svakom vremenu ima dobrih ljudi i dobrih stvari, ali jedna svestrana analiza položaja u kojem se našla Crna Gora polovinom dvadesetog vijeka pokazala bi svu protivrječnost i složenost tih procesa. Tada je ugašen ratni entuzijazam, opšte ushićenje i stvaralaštvo proizašlo iz pobjede i oslobođenja nakon Drugog svjetskog rata. Nastajale su nove, a stare zasluge brisane. Tako je i velika zasluga Crne Gore u NOR-u počela da se briše. Crna Gora se morala dokazivati novim zaslugama različitog karaktera. Utvrđivan je sistem protiv kojeg se zvanično borimo. Taj paradoks malo je ko vidio.''[2]

No, ubrzo u Crnoj Gori se sa nešto povoljnijim, demokratskijim, decentralizovanijim i modernijim političkim prilikama i mlađim državno-republičkim rukovodstvom, stvari u vezi afirmacije crnogorskog identiteta počinju mijenjati na bolje, ali nikako ne u apsolutnom i pravolinijskom vidu i napretku, već po principu ''toplo-hladno'', te stalnih plima i ośeka. U okviru tadašnjeg Univerziteta ‘’Veljko Vlahović’’ formiralo se i odgovarajuće fakultetsko jezgro na kome je prvi put u crnogorskoj istoriji počelo organizovano i sistematsko izučavanje filozofskih disciplina. Naime, polovinom sedamdesetih godina XX-og vijeka, precizno 1977.g. – radi školovanja profesora za izvođenje nastave iz novouvedenog srednjoškolskog predmeta Osnove marksizma i socijalističkog samoupravljanja u okviru tada postojećeg usmjerenog obrazovanja i školskog sistema – upisana je prva generacija na novoformiranom Odśeku-katedri za marksizam i socijalističko samoupravljanje, kasnije preimenovanom u Odśek za filozofiju i sociologiju, na tada takođe novoformiranom Nastavničkom, a od 1981.g. Filozofskom fakultetu u Nikšiću. Taj događaj predstavlja međaš u razvoju savremene crnogorske filozofije iako nije ispunio – naprotiv! – do kraja sve pretpostavljene nade i očekivanja. Njegovi osnivači i prvi profesori su misiju i ulogu filozofije u Crnoj Gori zamišljali ne u formalno-akademsko-školskom (ponajmanje u nacionalističko-konzervativno-arhaično-kolektivno-klerikalnom vidu!), već nadasve u samosvjesno-obrazovno-društveno-kosmopolitsko-civilizacijsko-građansko-individualno-humanističko-kritičko-emancipacijskom smislu i pogledu.

Sve se ovo najbolje očituje i pokazuje kada vidimo što je i kako je mislio istaknuti crnogorski i jugoslovenski filozof i estetičar, osobito znalac savremene filozofske misli, prof. dr. sc. Vujadin Jokić kao jedan od utemeljivača i osnivača prve katedre jedne visokoškolske institucije u Crnoj Gori na kojoj se izučavala filozofska grupa predmeta. Poslije šest godina od osnivanja katedre za marksizam i socijalističko samoupravljanje, objavio sam intervju sa prof. Jokićem u ‘’Omladinskom pokretu’’, nekadašnjem listu za politička, društvena i kulturna pitanja Saveza socijalističke omladine Crne Gore. 

‘’Nedavno ste izjavili, ‘da je zavladala manipulacija, najgora i najteža, manipulacija se rečju marksizam’. Još ste rekli i to, da, ‘stvarno dolazimo do situacije da imamo ’marksizam’, ali nemamo Marksa’. Dakle, gdje je Marks, gdje je Marksova ‘hermenautika sveta i duha’, kako rekoste istom prilikom?

- To što sam jednom rekao (intervju za ‘Mladost’[3]), ne želim da ponavljam, može se tamo pročitati. Znate, govor o marksizmu nije i ne može biti jednoznačan i jednosmeran. Govor o marksizmu mora, najpre, sačuvati ono temeljno i moderno u Marksa, a ujedno mora dolaziti i iz povjesnosti naše kao biti ljudskosti. Ono najbolje kod Marksa a to je na našem konkretnom ljudskom planu: da je koren čoveka sam čovek, mora postati društvena stvarnost. Nije samo reč o onome što se zove teorija, obrazovanje, već i onome što se zove praksa. Ako mi u obrazovanju i teoriji i negujemo ono pravo viđenje Marksa, a u praksi se ne vidi, onda mi sebe kompromitujemo, a Marks nam postaje utopistički mislilac u lošem smislu. Marksova misao se mora razvijati i kao kritička misao prema vlastitoj praksi. Marks i marksizam ne sme biti prisutan samo kao skup školskih informacija, školskih šema, kategorija, teorema i slično, Marks i marksizam mora iz svojih temelja ciljati na bit povesnog čime je i učenje i prihvatanje Marksa i marksizma olakšano i omogućeno. Marksizam nije jevanđelje pa da se samo mora učiti i recitovati a da život ide mimo toga.

Ako govorimo o marksizmu kao obrazovnom, školskom, predmetu, tu se mora reći sljedeće: Marks nije pravio svoje viđenje sveta kao školski predmet, kao posebnu nauku i disciplinu. Mi smo od tog Marksovog viđenja sveta napravili nauku, školsku disciplinu, predmet u školi. Svi udžbenici marksizma su napravljeni po uzoru na udžbenike nauke, školskog predmeta. Marks se pak iz viđenja sveta bavio kritikom nauke i filozofije u pozitivističkom i klasičnom smislu. Kod Marksa ne postoji nešto što je samo po sebi pokazano i da treba samo primenjivati.

Dalje, nastavnici koji predaju po tim udžbenicima nastoje da oni koji slušaju uče te činjenice. Mladi se teraju da pamte i ponavljaju zakone, pravila, principe i neke uopštene fraze koje liče na parole a ne na tekst sa teorijskim nabojem.

A kad je reč o učenju i studiranju bolje bi bilo da se ide na obradu, razradu, nekoliko originalnih dela, nego što se slušaoci teraju da uče grdne gluposti iz polupismenih udžbenika, koje bi najbolje bilo što hitnije povući iz opticaja. Teorijska zasnovanost i kritička usmerenost, ako se ide na to, i studioznost rada, moraju se negovati kao jedinstvo rada na razvijanju Marksovog pregnuća. To se mora zasnivati na studiju originalnih tekstova osnivača i onih koji njihovu misao i njihovo pregnuće razvijaju na teorijskom i praktičnom argumentu. Ponovimo, Marksu nije bilo stalo do konstituisanja jedne njegove (nove) nauke ili filozofije. To se mora stalno imati u vidu. Marksu je bilo, najpre, do kritike nauke i kritike filozofije. Tu kritičnost treba dovesti do našeg življenja, uvesti je u naše življenje. Stvar Marksovog mišljenja je i stvar našeg mišljenja i našeg življenja, i naše perspektive mišljenju i povesnom mišljenju i povesnom življenju. Marksizam, dakle, mora postati, ako nam je uopšte stalo do njega, društveno-povesna stvarnost.

                        Već nekoliko godina ste profesor na katedri za marksizam i socijalističko samoupravljanje u Nikšiću, na tamošnjem Nastavničkom fakultetu, gdje predajete istoriju filozofije i estetiku. Šta mislite o perspektivama prvog fakultetskog studija u četvorogodišnjem trajanju, u Crnoj Gori, na kojem se sistematski i organizovano izučavaju filozofske, sociološke i druge discipline i nauke bez kojih marksizam nije moguć?

   - Ne bi smelo da se shvati da ovaj studij treba da stvara školnike. Za to stvarno nema neke posebne potrebe, posebno ako je reč o filozofiji. Zadatak studija se mora videti šire i sudbonosnije po naučno-kulturnu budućnost Crne Gore. Dakle, kao negovanje jednog mišljenja u kojem će biti utemeljena i koje će utemeljavati jednu naučnu, kulturnu i društvenu prošlost, sadašnjost i budućnost.

Razvijanje filozofskog mišljenja omogućuje razvijanje ljudskog života uopšte. Podsetiću Vas na misao jednog od najvećih umova savremenosti, na Hajzenberga, koji je pisao da fizika bez filozofije ne može učiniti ni jedan odlučujući korak. Ne možemo tražiti da se razume Marksova misao bez poznavanja i negovanja filozofske misli. Filozofsko mišljenje nije i ne sme biti školsko znanje već pretpostavka zajednice slobodnih ljudi, segment humanizacije društvene stvarnosti, razvijena kritička svijest… Zašto stari Grci ostaju naši večiti učitelji kako je govorio Marks. Antifilozofsko vreme i antifilozofski narodi osuđeni su na samo životarenje. Filozofija je po Hegelu nužni stupanj u razvoju jednog naroda pa tako moramo gledati i ovaj napor u Crnoj Gori. U filozofiji se krije istina jednog naroda, jednog sveta. Istina kao dovođenje tog naroda do govora. Um jednog naroda je u filozofiji. Filozofsko znanje je i moralna obaveza nas svih, jer nas samo mudrost može održavati i spasiti.’’[4]

Ovđe samo da napomenem da sam se u potpunosti držao svih ovih savjeta i pouka prof. Jokića. Prije svega ''da je za učenje i studiranje bolje da se ide na obradu, razradu, nekoliko originalnih dela, nego da se uče grdne gluposti iz polupismenih udžbenika’’ i to kako za vrijeme studiranja osnovnih studija na Nastavničkom/Filozofskom fakultetu u Nikšiću Univerziteta ''Veljko Vlahović''/ Univerziteta Crne Gore – i nakon toga kao, doduše vrlo kratko vrijeme, profesor osnova marksizma u srednjoj školi (Građevinskoj školi ''Marko Radević'' u Tirogradu/Podgorici) – tako i postdiplomskih studija na katedri za filozofiju Filozofskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu (takođe i na stalnom radnom mjestu mentora u tematskoj cjelini marksističke filozofije u školskoj godini 1983/84 u nastavi Političke škole SKJ ''Josip Broz Tito'' u Kumrovcu, đe sam bio predstavnik SK Crne Gore) i na katedri za filozofiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu, kao i tokom pripreme doktorske disertacije na nekadašnjem Odsjeku za Političke nauke Pravnog fakulteta Univerziteta Crne Gore u Podgorici, odnosno na samom Pravnom Fakultetu, s obzirom da odmah, tj. neposredno nakon osamostaljenja Fakultet za političke nauke nije imao dovoljno ''kredita'' za odbranu disertacije. Moji suštanstveni i najvažniji, najvitalniji i najpodsticajniji motivi i snaga za odluku da pristupim pisanju ''Istorije crnogorske filozofije'' u četiri toma – osim prvenstveno čisto intelektualno-stvaralačke radoznalosti i motivacije, kao i moralno-etičko-ljudske obaveze s obzirom da sam veći dio crnogorskih filozofa i lično, neposredno poznavao i s njima prijateljevao, a jedan dio  srećom i dalje poznajem i takođe s njima prijateljujem, uprkos najvećoj i filozofskoj i životnoj nepoznanici i enigmi oličenoj u fenomenu vremena, ili možda slikovitije rečeno ''mračnoj lopovskoj rupi u vremenu''!? – nalaze se upravo u  citiranim riječima prof. Jokića: ''Antifilozofsko vreme i antifilozofski narodi osuđeni su na samo životarenje. Filozofija je po Hegelu nužni stupanj u razvoju jednog naroda pa tako moramo gledati i ovaj napor u Crnoj Gori. U filozofiji se krije istina jednog naroda, jednog sveta. Istina kao dovođenje tog naroda do govora. Um jednog naroda je u filozofiji.[5] Filozofsko znanje je i moralna obaveza nas svih, jer nas samo mudrost može održavati i spasiti.’’ I ovaj napor u pisanju ''Istorije crnogorske filozofije'' moramo gledati kao nužni stupanj u razvoju jednog – dakako crnogorskog –  naroda, i svih građana Crne Gore.

 

                                               (Nastaviće se)