Piše: Marijan Mašo Miljić

        Nezadovoljni ponašanjem okupacione srpske vojske, odlukama nelegitimne i nelegalne Podgoričke skupštine (26. XI 1918), njenim odlukama o prisajedinjenju Crne Gore Srbiji, gubljenjem njenog subjektiviteta, detronizacijom kralja Nikole i slavne dinastije Petrović Njegoš, zabranom povratka crnogorskom suverenu i naturanjem tuđeg državnog i nacionalnog identiteta i imena, kao reakcija na sve to, a posebno na nepodnošljivi „bijeli teror“ novih vlasti, javio se novi pokret otpora i ideja o dizanju ustanka. U tome pokretu bili su učesnici u ratu,  oficiri, borci, intelektualci i seljaci, patriote i svi oni koji nijesu mogli da se pomire sa nestankom Crne Gore kao države, što je na mnoge djelovalo i samootrežnjujuće.

        I dio ranijih komita učestvovao je u Božićnom ustanku, pa je produžio komitovanje ili je bio u emigraciji sve do 1929. godine.

        Božićni ustanak početkom januara 1919. godine, kao opštecrnogorski pokret otpora, jeste prije svega odgovor na savezničku i srpsku vojnu okupaciju Crne Gore nakon njenog oslobođenja od Austrougarske i, posebno, na odluke nelegalne i nelegitimne Podgoričke skupštine 13/26. XI 1918. (koju je kralj Nikola nazvao „lažljivom“), te surovog terora i nepodnošljivog ekonomskog stanja pod vojno-policijskim režimom i njegovim domaćim saradnicima i pristalicama. 

        O tome svjedoče brojne naučne studije i zbornici dokumenata (Skrivana strana istorije Š. Rastoder), sjećanja učesnika u tim događajima i pojedina književna djela naših istaknutih književnika (Radovana Zogovića, Mirka Banjevića, Jevrema Brkovića, i drugih).

        Božićni ustanak i nakon njega komitski pokret su velika, složena, tragična, nedopričana priča.

        Pokret otpora okupacionoj vlasti javlja se već krajem novembra 1918. godine i u njemu ideja o dizanju ustanka, kao reakcija na okupacionu vojnu silu, kao nemirenje sa nestankom svoje države, poništavanjem i ponižavanjem svega crnogorskog. I danas uvredljivo, zlokobno i ponižavajuće zvuče riječi potpredsjednika Podgoričke skupštine Sava Fatića: „Mi od juče nijesmo Crnogorci nego Srbi“.

        Poništeni su svi legitimni organi Crne Gore, detronizovana je slavna dinastija Petrović Njegoš, koja je dala evropske velikane, sa prijestola je svrgnut kralj Nikola, zabranjen je povratak njemu i Vladi, konfiskovana imovina, istaknutim vojnim i civilnim ličnostima sprječavan blagovremen povratak u domovinu. Narod je lišen svih prava, pogotovo prava i mogućnosti da odlučuje o svojoj sudbini i sudbini države. Bez skrupula se nameće tuđi identitet, vrši asimilacija, režim sprovodi politiku „krvi i ognja“, koja se ovaplotila u „bijelom teroru“.

        Danas normalni razum ne može da shvati i prihvati da su pojedini delegati na Podgoričkoj skupštini predlagali da se sruši Cetinjski manastir, a iz njega izbaci i javno spali na Balšića pazaru ćivot Sv. Petra Cetinjskog a iz Ostroškog manastira izbaci ćivot Sv. Vasilija Ostroškog.

        Zapisano je da je zastava sa crnogorskog dvora skinuta, oskrnavljena, dok je austrougarski okupator ostavio nedirnutu. Ljudima su sa glava nasilno skidane crnogorske kape i naticane na glave životinja, samo da bi se Crnogorci što više ponizili. Iz kuća su otimane crnogorske oficirske uniforme i oblačene svinjama na javnim skupovima, sa ciljem da se ubiju duh i ponos naroda. Bacane su bombe na kuće pristalica kralja Nikole, ljudi su ubijani bez suda. Vršena su hapšenja, čak staraca, žena i đece. Siromasi su korumpirani i prisiljavani da špijaju, potkazuju protivnike režima. 

        Teško je zamisliti da je Njegoševa „Biljarda“ tada služila za smještaj srpske artiljerije, a da je u njenom dvorištu bila konjušnica, da je oko Dvorca kralja Nikole vezivana stoka, da je između Dvora i Biljarde posječen i iz korijena iščupan višestoljetni Brijest koji je bio svojevrsna institucija, da je sa Cetinjskog manastira skinuto zvono Ivana Crnojevića da bi bilo pretopljeno u kvake za dvorac novosadskog bogataša Dunđerskog, da je iz ideološke mržnje i patološke pizme srušen spomenik velikom vojvodi Mirku Petroviću u Podgorici itd. Slična nepočinstva činjena su i u drugim crnogorskim krajevima i gradovima.

        Taj užasni „bijeli teror“ je kulminirao nakon Božićnog ustanka u 14 vrsta zločina nad komitima, zelenašima i ojađenim narodom. 

        Inspiratori, vođe i učesnici Božićnog ustanka bili su ugledni ljudi: crnogorski oficiri, političari, činovnici, intelektualci, vojnici, sveštenici, građani i seljaci…

        Sa druge strane bilo je, nažalost, ne malo i onih koji su odmah prihvatili okupaciju i aneksiju, stavili se u službu okupacionog režima.

        Tako su počele tragične crnogorske podjele na pristalice prisajedinjenja Crne Gore Srbiji – „bjelaše“ i pristalice crnogorske državne nezavisnosti, „zelenaše“, čije se posljedice, na neki način, i danas osjećaju i opterećuju crnogorsko društvo pred izazovima budućnosti.

        Decembar 1918. je protekao u pripremama za ustanak, njegovoj organizaciji i formulisanju ciljeva. A glavni ciljevi su bili: oslobođenje od srpske vojne okupacije, poništavanje Odluka tzv. Podgoričke skupštine, afirmisanje crnogorske državnosti i zalaganje za ravnopravan status u jugoslovenskoj konfederaciji, kao i skretanje pažnje međunarodne javnosti i velikih sila uoči i tokom Versajske mirovne konferencije na crnogorsko pitanje. 

        Ustanak je organizovan u cetinjskom, podgoričkom, nikšićkom i kolašinskom srezu. Vođe ustanka su bili planirali da se njihove snage, na kraju, kad oslobode gradove, nađu i spoje na Cetinju.

        Položaje oko Cetinja crnogorski ustanici su zaposjeli 3. januara 1919. godine. Vršeni su dan-dva prikupljanje i koncentracija ustaničkih snaga za opsadu i oslobođenje Cetinja.

        Za političkog vođu pokreta, po kraljevoj volji, važio je Jovan Simonov Plamenac, bivši ministar a za komandanta vojnog Krsto Zrnov Popović, kapetan. 

        Ustanici su nastojali da sa okupacionom vlašću postignu dogovor o mirnom razrješenju konflikta, da se bratska krv ne prolijeva, ali je komandant okupacionih Jadranskih trupa, general Dragutin Milutinović, njihove zahtjeve odbio. Nakon toga ustanici su 6. januara oko 8 sati izjutra krenuli u oružanu borbu. 

        Ustaničke snage u opsadi Cetinja su bile podijeljene na dva sektora – zapadni i istočni.

        I srpski general Milutinović je bio riješen da upotrijebi oružanu silu, da razbije opsadu grada i spriječi ulazak ustaničkih snaga u Cetinje.

        I došlo je do sukoba i oružane borbe u kojoj je bilo dosta poginulih i ranjenih na obje strane. Međutim, i prije početka ustaničkih akcija namjere i pripreme ustanika i imena njihovih vođa bili su otkriveni, nakon čega su uslijedila hapšenja vođa i poznatijih ustanika: na Cetinju, u Podgorici i Nikšiću. 

        Stvari su se nekako počele odvijati mimo ustaničkih planova i očekivanja. Ustaničke akcije oko Virpazara i u Riječkoj nahiji nijesu uspjele, čime je opsada Cetinja dovedena u pitanje. Jovan Plamenac je pošao u emigraciju, tako da je civilnu i vojnu komandu preuzeo kapetan Krsto Popović. 

        U toku borbe viteški je poginuo pod barjakom crnogorskim kapetan Đuro Drašković, jedan od glavnih ustaničkih vođa.

Bio je to početak krvavih crnogorskih obračuna, pogibija i podjela. 

Brojno premoćnije okupatorsko-bjelaške snage, bolje opremljene i naoružane, uz brojna pojačanja, nasvojile su i razbile ustanike. Tako je Božićni ustanak pod komandom Krsta Popovića bio osuđen na propast. Razloga za to ima više.

        U opsadi Cetinja je učestvovalo između 1500 i 2000 ustanika, dok su okupacione trupe imale oko 5000 vojnika i bjelaša. U tom dramatičnom sukobu saveznici su bili naklonjeni srpsko-bjelaškoj strani, pogotovo francuski general Pol Venel.  U opsadi Cetinja i njegovog okruženja bjelaši su imali 44 ranjena i poginula, 54 zarobljena. Na kraju sukoba, bjelaške snage su imale 16 mrtvih, 63 ranjena vojnika i oficira, a ustanici 98 mrtvih i ranjenih, među njima 3 oficira i jednog barjaktara. U četvorotomnoj zbirci dokumenata „Skrivana strana istorije – crnogorska buna i odmetnički pokret 1918-1929“, koju je priredio dr Šerbo Rastoder navedena su imena poginulih ustanika oko Cetinja i Nikšića, kao i uhapšenih i zatvorenih, u „Jusovači“, zloglasnom podgoričkom zatvoru.

        Na području Podgorice bilo je, uz generala Milutina Vučinića, više istaknutih organizatora ustanka, uglavnom oficira. Ustanak nije uspio zato što ustanici nijesu imali dovoljno snage da zauzmu grad i drže ga u opsadi. U stvari, jedan ustanik je izdao cijelu stvar. Onda su vođe ustanika pohapšene u noći između 1. i 2. januara i sprovedene u zatvor Jusovaču. Ustanak je tako i u podgoričkom okrugu doživio krah. Grupa crnogorskih prvaka uspjela je da pobjegne iz zatvora, sa stražarima, prije nego bude strijeljana, njih 19 ustanika.  Ustanak u Podgorici slomljen je još 3. januara 1919. bez oružane borbe, jer su pohapšeni vođe ustanka, na čelu sa brigadirom generalom Milutinom Vučinićem.  Organizatori ustanka na prostoru Nikšića i njegove okoline bili su braća Petrovići – vojvode Božo, Đuro i Marko i ministar Marko Đukanović sa još 12 istaknutih ličnosti, riješeni da sa svojim ustaničkim snagama zauzmu i oslobode Nikšić od okupacione srpske vojske i bjelaša. Ustanička vojska se okupila 3. januara, ali grad još nije bio opkoljen. I protivnička strana je zauzela položaje, spremna na oružanu borbu sa ustanicima. Borba oko Nikšića počela je 5. januara u popodnevnim časovima i trajala sve dok je pala noć. Srpskoj vojsci i bjelašima predveče je stigla pomoć, čime su te snage bile snažno ojačane. Braća Petrovići i ministar Đukanović, nijesu učestvovali u borbi na dan ustaničkog napada, ali su sjutradan uhapšeni i sprovedeni u podgorički zatvor „Jusovaču“ (u kojoj je 5. I 1920. bilo 153 vojne i civilne ličnosti).

Ustanak nije uspio ni u Nikšićkom kraju. Komandir-brigadir Đuro Jovović i narodni poslanik Milisav Nikolić su se odmetnuli u šumu i nastavili komitsku borbu. 

        Božićni ustanak se širio poput plamena, po nikšićkom, kolašinskom i drugim krajevima. U njemu je učestvovalo preko 5000 Crnogoraca, uz podršku većeg dijela naroda uprkos nepodnošljivom „bijelom teroru“ i represalijama koje prevazilaze maštu. U Rovcima je, posljednjem uporištu i središtu Božićnog ustanka, formirana tzv. Rovačka republika, komitska slobodna teritorija, autonomna državica u državi, koja je trajala od kraja 1918. do oktobra 1921. što je i za divljenje i za poštovanje.

U Gaeti i Fomiju je, u Italiji, osnovana Crnogorska vojska u emigraciji i postojala od 1919. do 1921. godine. 

Crnogorski komiti su poručivali: „Naša je deviza: Vaspostava Crne Gore sa svim njenim suverenim atributima pa sljedstveno tome i narodno samoopredjeljenje prema postojećem crnogorskom Ustavu i parlamentarnim principima“. I zavjetovali se: „Mi se borimo za slobodu i nezavisnost Crne Gore i od ove borbe jedino nas smrt rastaviti može“.

        I pored neuspjeha Božićnog ustanka početkom januara 1919. godine, njegov duh se širio Crnom Gorom kao pokret Otpora. Veliki broj ustanika se odmetnuo u šume i planine i nastavio oružanu borbu, uprkos stalnim potjerama, represalijama nad stanovništvom i užasnim terorom koje su vršili vojska, žandarmerija i bjelaši. 

U 1919. godini komitski ustanički pokret je bio vrlo jak u katunskoj nahiji, u nikšićkom kraju, Morači, Rovcima i Uskocima, te u kolašinskom, andrijevačkom, beranskom, bjelopoljskom i barskom okrugu i u Kučima. 

        Iste godine održano je nekoliko komitskih sastanaka i skupova u cilju bolje organizacije, ali i osuda terora i represalija nad stanovništvom.

Radi podizanja opšteg ustanka 19. jula iste godine iz Italije su u Crnu Goru upala oko 70 Crnogoraca (17 oficira) pod vođstvom Krsta Popovića, ali taj pokušaj nije uspio. Glavni ustanički cilj je bio uspostavljanje slobodne i nezavisne Crne Gore. 

Prema vojnim izvorima, početkom decembra 1920. u Crnoj Gori su registrovana 1796 komita u više srezova. U toku te godine protiv ustanika je preduzeta četvoromjesečna koncentrična vojna akcija, koja je trajala do kraja marta 1920. u njoj je ubijeno 22, a uhvaćeno i na predaju natjerano oko 600 ustanika, a odbjeglo 136 – ukupno 757 komita. Time je zadat težak udarac komitskom pokretu, ali je glavnina opstala. 

        U Rovcima je u aprilu 1920. bilo oko 500 ustanika, ali je u sukobu sa vojskom i policijom, kada je dosta njih izginulo, a veliki broj muškaraca, žena i đece odveden u zatvor a zapaljeno oko 50 kuća. Najveći broj rovačkih ustanika je uspio da izbjegne u Italiju.

Režim od 1921. počinje da raspisuje potjernice i ucjene za ustanicima, koji se tretiraju kao odmetnici i banditi. Poslije smrti kralja Nikole i nakon raspuštanja crnogorske vojske u Gaeti i konsolidacije Kraljevine SHS ustanički komitski pokret počinje da jenjava. Veliki broj ustanika je bio prinuđen da se preda, dok su manje grupe nastavile da se bore. Već 1923. broj ustanika je sveden na nekoliko desetina.  U Rubežu kod Nikšića je 28. XII 1923. likvidirano 11 poznatih komita a u martu 1924. u nikšićkom kraju ubijeno je 13 ustanika, dok se 10 predalo vlastima. U 1927. godini bilo je svega 12 komita. 

        Posljednji crnogorski ustanici – komiti ubijeni su u Rovcima u martu 1929. godine – Radoš i Drago Bulatović. Time je ustanički pokret u Crnoj Gori prestao da postoji, ali se nije ugasila ideja o slobodnoj nezavisnoj Crnoj Gori.  Božićni ustanak je bio opštenarodni, bez obzira na brojne slabosti koje je imao, ali je širio duh otpora i jačao samosvijest Crnogoraca. U njemu je, da opet naglasim,  učestvovalo oko 5.000 ustanika, koje je podržavala većina naroda uprkos represalijama i bijelom teroru. Okupacione snage sa domaćim saradnicima umorile su na razne načine oko 5.000 građana Crne Gore; ranjenim i unakaženim se ne zna tačan broj. Popaljeno je oko 6000 crnogorskih domova, hapšeno oko 4.000 građana, a emigriralo oko 2.000 ljudi.

Srpske trupe, žandarmerija i bjelaši izvršili su monstruozne zločine – u zapaljene kuće bacana su živa čeljad (slučaj komite Petra Zvicera), surovo su mučeni, ponižavani i ubijani crnogorski oficiri (slučaj braće Mijušković). Da bi iznudili prokazivanje komita, žrtvama su u čakšire ili kotule stavljane žive mačke, koje su mučitelji tukli štapovima, a one kidale živo meso. Silovane su žene i đevojke. Narod je ekonomski iscrpljivan. Ali duh naroda nije slomljen.  

        U isto vrijeme u Crnoj Gori su svuda slijedile represalije vlasti. Organizovana su suđenja crnogorskim ustanicima, zelenašima, komitima, komunistima i svim borcima za Crnu Goru – i nijesu prestajala u brojnim procesima na Cetinju, Podgorici, Nikšiću, Kolašinu… od 1919. do 1940. godine. 

Suđeno je svima koji su pružali politički i oružani otpor, mnogi su proganjani i hapšeni, protiv njih su podizane optužnice, kažnjavani na razne kazne, od vremenskih do smrtnih. Sve su to bili krivični procesi sa političkom pozadinom. 

        U toj državi, Kraljevini SHS / od 1929. Kraljevini Jugoslaviji, sve crnogorsko je bilo izbrisano i poništeno – sve do novog narodnog ustanka 13. jula 1941. i onoga koji je na plebiscitu dobijen olovkama 21. maja 2006. godine.

        Zato je pravo i pošteno da se uvijek sjetimo i odamo pijetet crnogorskim ustanicima u Božićnom ustanku 1919. godine, kao i svim borcima za Crnu Goru, uz poruku da njihova borba, žrtve i pregnuća nijesu bili uzaludni, što se danas i potvrđuje.

        Takođe, treba da se poslije 100 godina sjetimo kako je Crna Gora, kao ona ptica feniks, vaskrsavala i vaskrsla iz sopstvenog pepela i povratila svoje ime, državnost, čast, slobodu, dostojanstvo, crkvu, identitet i, nadasve slobodu. Zamislimo kako su bezbrojne ruke svih pokoljenja i boraca za slobodu i nezavisnost Crne Gore, među njima i božićnih ustanika, podizale 28. juna 2006. državnu zastavu na Ist Riveru, ispred Palate Ujedinjenih nacija, a uzdah njihovih besmrtnih duša učinio da ona zaleprša zauvijek, a svi oni da se nađu zajedno u imaginarnom panteonu crnogorskom.

Zato im treba odati pijetet njihovim sloganom:

„Za pravo, čast i slobodu Crne Gore!’’