»Šta je to kod Vladike Rada, zbog čega ga tako učeni Srbi Necrnogorci ne mogu razumjeti? Vladika Rade je pjesnik crnogorskog riterstva i crnogorske religije, on je crnogorski i Šekspir i Dante. On se ne može razumjeti bez osjećanja, on se može samo osjećati sa razumjevanjem. U tome leži uzrok, radi koga ga potpuno  razumiju crnogorski seljaci, koji žive u tradicijama toga istoga riterstva i te iste religije, a skoro potpuno ne  razumiju profesori, za koje su te tradicije strane. Samo profesori, potpuno strani tim tradicijama, mogli su doći na čudnovatu misao, da u našem Vladici nađu nekakvog preteču poznatog Darvinovog učenja o postanku specija«.

»U tome sukobu vjekova sa političkim koncepcijama ovoga današnjega dana ja vidim otkrivenu tajnu naših današnjih sukoba« (Odbrana đenerala Vešovića 14. I. 1921).

Eto, kada je dr. Drljević rekao ono što je trebalo reći čitavu stotinu godina ranije, ili bar onda kada je i Starčević formiranje hrvatskog nacionalizma povratio na pravi put! Ako bi pretpostavili da je Starčević sa onom svojom vehementnošću ustao u odbranu hrvatskog nacionalizma, ali pod ilirskim ili jugoslavenskim imenom, kao što su slično učinili Vladika Rade i Kralj Nikola u svojim pjesničkim djelima, šta bi se sa Hrvatskom kasnije dogodilo? Hrvati, bez sumnje, kao jedan realno postojeći narodni individualitet, ne bi prestali osjećati i proživljavati tu svoju nacionalnost, ali bi ona bila pod tuđim imenom, pod istim onim, koje su i drugi prihvatili bilo ranije ili kasnije. Formalno Hrvati bi pripadali jednoj nehomogenoj skupini naroda, u kojoj bi predstavljali sasma posebnu, ali nedovoljno individualiziranu cjelinu. Ako bi oni u toj skupini bili jači, nema sumnje, njihov bi se nacionalizam i dalje formirao, ali uz suradnju jednog srazmjerno velikog broja Slavosrba, faktičkih pripadnika druge nacionalnosti, koji bi na to formiranje vršili negativan i destruktivan uticaj. Ali ako bi oni u toj skupini bili nejači, onda bi njihov nacionalizam bio ugušivan, a prema ideji konstruisanog nacionalizma bila bi njihova ideja, iako nemoćna da se do kraja odupre, prema državnoj cjelini posve slavosrpska u Starčevićevom smislu.

Desilo bi se sa Hrvatima, da je Starčević ustao u odbranu hrvatskog nacionalizma pod tuđim imenom, isto ono što se desilo sa Crnom Gorom nakon »obnove Dušanovog carstva«, a da se to desilo, značilo bi da bi formiranje hrvatskog nacionalizma moralo da se vrati u početnu fazu, u fazu dokazivanja da postoji poseban hrvatski narodni individualitet, sa svojom istorijom i kulturom. No, ali ovo dokazivanje postojanja jednog narodnog individualiteta ne znači samo konstatovanje tek nastalih onih činjenica, kojima se utvrđuje postojanje naroda kao posebne cjeline, već ponavljanje tih odavno izrečenih konstatacija o postojanju još ranije zapaženih činjenica, koje su dokaz o posebnosti jednog narodnog individualiteta.’’[1]

U odjeljku ‘’Čahure srpskog nacionalizma’’ Štedimlija dalje piše: ‘’Općenito se priznaje da su srpsku narodnu i državnu misao kroz čitave vjekove ropstva očuvale narodna pjesma i crkva. A i narodnu pjesmu i crkvu, dok su Srbi robovali, samo u nešto drugačijem smislu, sačuvala je slobodna Crna Gora; dakle, ona je sačuvala čahure, u kojima je bila pohranjena srska narodna i državna misao za vrijeme dok su njihovom zemljom vladali Turci, šta bi se sa tom mišlju dogodilo, da je Crna Gora zabacila srpsko ime, da je napustila pravoslavnu crkvu, i vratila se crkvi svojih pradjedova? Da je to učinila, za nju samu bilo bi od značaja samo utoliko, što se nikad nebi kasnije pojavilo, ne samo tvrdnje, nego ni sumnje da ona nije poseban nacionalni individualitet. Prenoseći tovar bijele krede preko opasne bujice i kroz neprohodno granje, ona je od okrznutog praha sa tog tuđeg tovara ostala posuta po svojem crvenom, purpurnom ogrtaču, da su ju nakon prelaza na drugu obalu ropstva jedva prepoznali, a u koliko su ju i prepoznali, zatajili su to i proglasili ju pripadnicom plemena sa bijelom opravom, a ne sa crvenom. A njoj je trebalo samo da strese tuđi prah sa sebe, pa da opet zablista u sjaju svog purpurnog ogrtača. Crna Gora je prenosila teško breme nacionalizma srpskog naroda s jedne obale njegovog ropstva na drugu, s jednog kopna na drugo kopno slobode; prenosila ga i njim se naprašila tako, da spolja viđena izgleda istobojna sa tim narodom, čiji je nacionalizam sačuvala. Ali ispod te nepričvršćene boje neizblijedjela stoji vjekovima boja toga naroda, karakter njegovog nacionalizma. Srpska narodna poezija predstavlja dokumenat o jednom narodu, koji se u njemu nigdje ne prikazuje kao jedna formirana i individualisana cjelina sa jasno izraženom voljom i određenim htjenjima. Na jednom mjestu u narodnoj poeziji izbija žudnja za obonovom Dušanovog carstva, na drugom za osvetom Kosova, na trećem za nebeskim carstvom, na četvrtom za oslobođenjem od tuđinskog jarma, na petom za oslobođenjem od svakog jarma, na šestom itd. Ovako različite žudnje u narodnu poeziju nije unosio ni jedan cjelovit narod niti pak jedan izdvojen stalež, već pojedinci ili čitavi manje ili više diferencirani staleži, plemići, sveštenici, seljaci, ratnici itd. Zbog toga je narodna poezija kao cjelina dobila karakter dokumenta o jednom narodu, koji se u njemu ne pojavljuje kao posebna i izgrađena individualnost. Ma da je ognjište narodne poezije, uglavnom, tromeđa: Crne Gore, Hercegovine i Sandžaka, ipak bi bilo moguće izdvojiti sve one pjesme, koje su nastale u Crnoj Gori, i razlikovati ih od ostalih. Kosovski ciklus, na pr. pa i onaj Marka Kraljevića, ne bi mogao da se smjesti svojim postankom u cijelosti u oblast Crne Gore. Njegoš o Kosovskoj tragediji imađe sasvim različito mišljenje od narodnog pjesnika, a Marka Kraljevića podcjenjuje i kao čovjeka, i kao junaka, i kao patriotu. Narodna pjesma blagosilja kosovske junake okupljene na večeri uoči bitke, a Njegoš ih sve proklinje i kaže: Kud ta sreća da grdne glavare Sve potrova i trag im utrije, Sam da Miloš osta na srijedi Su obadva svoja pobratima!

Lazar u pjesmi narodnog pjesnika opredjeljuje se za nebesko, a Njegoš je za zemaljsko carstvo; Majka Jugovića umire od bola, jer više ne može da izdrži žalost za svojom djecom, a Njegoševa sestra Batrićeva umire hotimično jer neće da trpi sramotu što Crnogorci ne ginu za svoju slobodu i ne ustanu da pokolju svoje Slavosrbe — poturčenjake. To su opreke između Njegoša i narodnog pjesnika. Dakle, srpski nacionalizam narodnog pjesnika nije uvijek isti kao i onaj Njegošev.’’[2]

                                                       (Nastavlja se)