Piše: Božidar Proročić

 Da bismo razumjeli složenu istoriju Jermensko-Azerbejdžanskih sukoba i odnosa moramo prije svega poznavati istoriju oba naroda i pozadinu samih sukoba kao njihovu ulogu značaj i razvoj na putevima između jugozapadne Azije i istočne Evrope. Sukobi u Nagorno Karabahu se smatraju najsloženijim i najkomplikovanim u ovom momentu. Nagorno (planinski) Karabah (crna bašta) ima 4.400 kvadratna kilometra i 145.000 stanovnika. Ova teritorija je dijelila kroz istoriju sudbinu cijelog južnog Kavkaza koji je bio poprište borbe velikih sila. Ovom regijom je uglavnom najprije kroz dugu istoriju vladala Persija, a za uticaj su se borili i Turska i Rusija. Karabah kanat je 1813. dodijeljen carskoj Rusiji sporazumom iz Đulistana prije nego što je 1828. cijelo Zakavkazje pripojeno u njen sastav. Nakon toga, mnogi muslimani su morali usled progona emigrirati  istovremeno mnogi Jermeni su dovedeni (naseljeni). Ovo je pravi istorijski pokazatelj kako se vjekovna teritorija Azerbejdžana nasilno demografski mijenjana. Oko 57.000 Jermena naselilo se u Karabah poslije mirovnog sporazuma iz 1828. Oko 1. 243.000 Jermena je ukupno došlo u ruski dio Zakavkazja u XIX vijeku. Oko 35.000 muslimana, prije svega Azerbejdžanaca je (prognano) napuštilo Karabah usljed pritiska.

Veliki ruski knez Nikola formirao je 1917. godine (neprirodnu) Transkavkasku Demokratsku Federativnu Republiku. U maju 1918. Transkavkaska republika se raspala (kao i sve što se na silu i neprirodno stvori) na Jermeniju, Azerbejdžan i Gruziju. Iste godine počele su tenzije i sukobi između Jermena i Azerbejdžanaca u Bakuu. Azerbejdžanci su uvjek imali prirodnu podršku vjekovnog prijatelja Turske a Jermeniju su podržavali boljševici. Jermenske Dašhnak snage izvršile su masakr nad Azerbejdžancima. U tzv. „martovskim danima“ ubijeno je između 3.000 i 12.000 Azerbejdžanaca. Turske trupe su potom porazile Dašhnak i boljševičke (ruske) snage spašavajući presostale Azerbejdžance . U takvim okolnostima Azerbejdžan je  Nagorno Karabah kao prirodni dio svoje teritorije uvrstio u granice zvaničnog Azerbejdžana.  Tokom 1920. izbio je rat između Jermenije i Azerbejdžana oko Nagorno Karabaha. Jermenske snage su započele ofanzivu ali su ih Azerbejdžanske odbranbene snage potuker.  Sledeće godine boljševici su preuzeli vlast u Jermeniji i Azerbejdžanu i (nasilno) ih pripojili u Sovjetski Savez. U početku su obećavali (prim aut: politika trgovine sa teritorijama) da će Karabah pripasti Jermeniji uključujući i još dvije regije sa izmiješanim stanovništvom – Nahčevan i Zangezur. Međutim, pošto je SSSR imao dalekosežne planove sa državama iz okruženja on je 1923. vratio otete teritorije Azerbejdžanu osim Zangezura. Jermeni i Azerbejdžanci se spore kome je Nagorno Karabah pripadao kroz istoriju iako jasno iz istorijskih činjenica vidimo da je ovaj dio teritorije bio nesporna cjelina Azerbejdžana.

Rat oko Nagorno Karabaha je intenziviran nakon što su Jeremnija i Azerbejdžan stekli nezavisnost od SSSR 1991. godine. Pojedini ruski oficiri i dobro obaviješteni izvori iz bezbjedonosno-obavještajnih službi su tvrdili da je ilegalnim putevima dostavljana pomoć iz Rusije u municiji i naoružanju Jermeniji vrijedna oko milijardu dolara što joj je omogućilo zauzimanje djelova teritorija Azerbejdžana. Jermenija je negirala da je dobila takvu pomoć. Jermenija je od 1993. regularno slala svoje trupe u Nagorno Karabah. Tadašnji Predsjednik Azerbejdžana Hejdar Alijev je saopštio 1993. da je u borbama poginulo 16 hilajda pripadnika njegovih trupa i 22 hiljade ranjeno. Ujedinjene nacije su tada procijenile da je u Azerbejdžanu bilo nešto manje od milion izbjeglica i raseljenih lica.

Bilo više pokušaja od sredine 1992. da se uspostavi mir ali bez velikog uspjeha. Borbe su nastavljene do 12. maja 1994 kada je uz posredovanje Rusije uspostavljeno primirje. Jermenija je kontrolisala 14 % teritorije Azerbejdžana, od toga 5 % otpada na Nagorno Karabah, a kasnije 20 %. Zvanični Jerevan je tvrdio tada da je konflikt počeo između Nagorno Karabaha i Azerbejdžana i da je Jermenija intervenisala da bi zaštitila Jermene u Nagorno Karabahu i njihovo pravo na samoopredeljenje i da je okupacija okolnih oblasti, rejona i područja bila neophodna u cilju stvaranja „bezbjednosnog pojasa“ oko Nagorno Karabaha (čime je direktno priznala akt okupacije). Zvanični Baku tada je kazao da je Jermenija zauzela Nagorno Karabah i 7 okolnih okruga da bi zadovoljila svoje teritorijalne pretenzije i da nije ispunila ni jednu od 4 rezolucije UN iz 1993. godine u kojima se zahtijeva povlačenje njenih trupa sa okupiranih područja u Azerbejdžanu.

Primirje je uspostavljeno 1994. godine, ali je situacija često nestabilna sa učestalim kršenjima, uključujući incidente sa upotrebom snajperista, što je rezultiralo vojnim ali i civilnim žrtvama. Nakon primirja je poginulo oko 3.000 azerbejdžanskih civila i vojnika i 873 na strani Jermenije i Nagorno Karabaha. Inače, veoma važan naftovod koji povezuje naftna polja u Azerbejdžanu sa svjetskim tržištem prolazi samo nekoliko kilometara od zone sukoba. Uz vojnu i svaku drugu pomoć svojih sunarodnika iz Jermenije, Nagorno Karabah je u ratu protiv Azerbejdžana koristio se svim sredstvima 1994 godine. Od tada pa sve do danas poginulo je oko 25 hiljada ljudi a izbeglo ih je oko milion koji do dana današnjeg se nisu vratili na svoja vjekovna ognjišta. Reč je prije svega o etničkom sukobu u kome Azerbejdžan brani svoje vjekovne teritorije i ognjišta dok Jermenija putem sukoba želi da izazove rat kršeči sve konvencije UN kao i Ženevsku konnvenciju napadajući civilne objekte i stanovništvo kao u najnovijim sukobima u kojima su hrabri pripadnici armije Azerbejdžana položili svoj život.

Međunarodna i Svjetska zajednica i javnost mora podhitno da reaguje da zasutavi politiku sukoba i rata koju sprovodi zvanična Jermenija stvarajući nestabilnost u ovom dijelu Evrope i  Istoka što predstavlja potencijalnu opasnost svjetskom miru na Planeti. Azerbejdžan je više od bilo države na svijetu tolerantan dajući prednost mirovnim pregovorima dok se možda i u ovim trenucima proliva krv hrabrih boraca u borbi za očuvanje vlastitih teritorija. Hiljade Azerbejdžanaca širom države dižu masovne proteste pozivajući Svijet da reaguje i da zasustavi okupatorsku politiku Jermenije. A mir je danas ono što treba svijetu više od bilo čega.