Sagovornici

U susret popisu stanovništva u Crnoj Gori

Dušan Ičević: Crnogorci kao manjinska zajednica u Srbiji

Sep 21, 2023 1 Komentara

(15 riječi)

U SFR Jugoslaviji svi pripadnici nacija bili su ravnopravni. Nacionalne manjine kao narodnosti ostvarivale su zajemčena nacionalna prava. Svi građani, bez obzira na nacionalnu pripadnost, bili su jednaki pred zakonom.

Raspadom SFR Jugoslavije i stvaranjem nezavisnih nacionalnih država pripadnici jugoslovenskih nacija postali su nacionalne manjine, sa odgovarajućim statusima. Ustavom i zakonima su uređena nacionalno-kolektivna manjinska prava.

U SR Jugoslaviji su Srbi i Crnogorci ostvarivali ustavno puna nacionalna prava i slobode, dok su manjinske zajednice uživale i posebna prava. .

Preuređenjem SR Jugoslavije u Državnu Zajednicu Srbije i Crne Gore  potvrdom faktičke nezavisnosti Srbije i Crne Gore, na novi način se postavljaju i prava manjinskih zajednica.

Prema predviđenome Ustavnome zakonu Srbije sve manjinske zajednice i njihovi pripadnici će moći da se samoorganizuju i djeluju u ostvarivanju svojih posebnih sloboda i prava. Za nacionalnu zajednicu kao što je čine Crnogorci, koja je bez ikakvih iskustava u posebnome izražavanju i ostvarivanju svoga nacionalnoga identiteta, biće potrebno dosta dogovora. Ponuđeni tekst daje moguće okvire za raspravu o pravome karakteru i načinu posebnoga organizovanja Crnogoraca kao manjinske zajednice u Srbiji.

 

1.           Koliko Crnogoraca ima u Srbiji

 

Zvanični popis iz 1991. godine utvrdio je da živi oko 140 hiljada Crnogoraca. Popis  2002. godine daće novo stanje.

Procjenjuje se da u Srbiji ima oko 400 hiljada Crnogoraca i Srba iz Crne Gore. zajedno sa svima koji su porijeklom iz Crne Gore čine čak 1/3 stanovnika Srbije, ili četiri miliona.  Broj se često prilagođava dnevnim političkim potrebama, najviše povodom mogućega referenduma o državno-pravnome statusu Crne Gore.    

U prebrojavanju Crnogoraca u Srbiji naročito je revnosan u novije vrijeme Odbor za odbranu jednakih prava državljana Crne Gore. Predsjednik Odbora akademik Ljubomir Tadić navodi da ih ima 200 hiljada. Međutim, predsjednik Jugoslovenskoga pokreta Crnogoraca prof. dr Milija Zečević, prema trenutnoj prilici, tvrdi da u Srbiji živi milion i 600 hiljada, ili preko milion, ili preko tri miliona  Crnogoraca. Ili uzbunjeno saopštava da se Crnogorcima poručuje da se sele iz Srbije, i da kupe milion avionskih karata za Podgoricu u jednome pravcu. Zečević patetično pita: Kada bi Crnogoci napustili Srbiju, ko bi ostao da živi u njoj?!

Prema istraživanju Đorđija-Đoka Pejovića (Iseljavanje Crnogoraca u XIX vijeku, Istorijski institut Crne Gore, Titograd i962) trajno iseljavanje iz Crne Gore u svijet, i u Srbiju, počinje već u XIV vijeku. Naseljavanje u najbližu Srbiju biva i u XV i u XVI vijeku, naročito poslije Seobe Srba u XVII vijeku. U XVIII vijeku doseljavaju se Brđani i Crnogorci  u Zapadnu  Srbiju, Pešter i Sjenicu. Etnografskim istraživanjima utvrđeno je da su brojni stanovnici u jugozapadnoj Srbiji, u Šumadiji, u Negotinskoj krajini, Toplici porijeklom iz područja sadašnje  Crne Gore. Zapaža se da su preci znatnoga broja porodica  u Srbiji došli prije Prvoga srpskoga ustanka. No, upravo je Prvi ustanak 1804. godine značajna istorijska prekretnica u preseljavanju Crnogoraca u Srbiju. Naseljavano je prema planovima srpskih vlada najviše u pograničnim krajevima prema Turskoj, nenaseljenim područjima, na Drini, Zlatiboru i u Krajinskome okrugu, naravno i u unutrašnjosti. Masovna naseljavanja u Srbiju bivaju i nakon oslobođenja novih krajeva i teritirijalnoga proširenja Crne Gore 1878. godine, pretežno iz ekonomskih razloga. I po Jovanu Cvijiću (Iz društvenih nauka, Vuk Karadžić, Beograd 1965) metanastazička kretanja su omogućila da se na mnoga područja Srbije nasele Crnogorci (u čitavoj Šumadiji, sa starim Vlahom, i u dolini Ibra, srez Kosjerić i užički kraj, Miroč planina).

Mnogi značajni Srbi su porijeklom iz Crne Gore. Spominju se dvije srpske dinastije Karađorđevića i Obrenovića, poznate vojvode iz srpskih ustanaka, veliki reformator srpskoga jezika Vuk Stefanović Karadžić, državnici Garašanini, vojvoda Živojin Mišić, naučnik Jovan Cvijić, Petronijevići... Savremene političare, državnike, akademike, naučnike, profesore univerziteta itd. da ne navodim. Oni su najčešće zagovorbici i „svjedoci“ da su Crnogorci Srbi, da nema crnogorske nacije.

Naseljavanje Crnogoraca nastavilo se i nakon svjetskih ratova kolonizacijom Kosova i Metohije (Metohija do Đakovice pripala je Crnoj Gori poslije Prvoga balkanskoga rata, i bila je u Kraljevini Jugoslaviji u sastavu Zetske banovine) i Vojvodine. Traženjem posla, školovanjem, rodbinskim povezivanjem itd. unutrašnja preseljavanja su neprekidna.

Prema tome, Crnogoraca ima svuda u Srbiji. Zavisno od okolnosti i sopstvenih potreba oni će moći da se nacionalno organizuju u ostvarivanju svojih manjinskih sloboda i  prava. Brojčanost sama po sebi ne može biti prepreka da slobodno ispoljavaju i ispunjavaju svoja građanska i nacionalna prava.  

 

2.           Sporovi o crnogorskome nacionalnome identitetu

 

Crnogorcima se negira nacionalni identitet. Crnogorska nacija se poriče. Ona je vještačka tvorevina i vatikansko-kominternovska zavjera protiv Srpstva/Srba.

Sporovi o crnogorskoj naciji mogu se svrstati u osnovna shvatanja:

a)           da su samo, odvajkada i zavazda, Srbi,

b)          da su srpskoga roda i poroda, sa izvjesnim identitetskim, mentalitetskim odlikama,

c)           da su isto: Srbijanci, Crnogorci, Hercegovci, Ličani, pa Šumadinci, Moravci itd,

d)          da su grane istoga stabla, Crnogorci tančica,

e)           da su iz srpskoga naroda, nastale posebne srpska i crnogorska nacija, sa sopstvenim interesima, sistemima vrijednosti, institucijama,

f)             da je crnogorska nacija plod crnogorske državnosti, zapravo srpske države Crne Gore, koja je istorijskim razvitkom stekla i nacionalnu individualnost.

Samobitna crnogorska nacija, nasuprot tome, dokazuje se u istorijskome ratvoju Dukljanskih Slovena, Žećana i Crnogoraca:

a)           da su  autentična nacija nastala na autonomnome etnosu,

b)          da su proizašli iz autentičnoga, pretežno slovenskoga, supstrata, miješanjem sa zatečenim starincima (Iliri, Kelti, Tračani, romanizovani Iliri, Romani) i novodošlim  naseljenicima, u kojima značajan udio imaju  Srbi,

c)           da je komleksni razvoj ekonomskoga života, neprestanih oslobodilačkih ratova, državne organizacije, osobito sistema vrijednosti čojstva, sopstvenoga kulturno-duhovnoga identiteta itd. omogućio crnogorsku nacionalnu samosvojnost.

Nacija nije samo etnička zajednica, niti se može svesti na etnos. Osporavatelji crnogorske nacije najčešće pokušavaju da srpskim etnosom, srpskom vjerom, srpskim jezikom, „Srpskom Spartom“, „aristokratijom srpskog naroda“, pokažu da su Crnogorci Srbi. Oni su samo predjelna ili administrativna posebnost. Izvan su ozbiljnoga naučnoga diskursa ovještale priče da je crnogorska nacija besmislica, a razlike između Srba i Crnogoraca samo folklornoga karaktera (akademik Ljubomir Tadić). Ili poskočica Matije Bećkovića da je crnogorska nacija „rođena poslije mene, a nadam se da će umrijeti prije mene“. /Zaboravio je svoju „besmrtnost“ akademika!/

Međutim, ne posustaje se u odbrani Srpstva negiranjem crnogorske nacije. Odbor za odbranu jednakih prava državljana Crne Gore obratio se za pomoć „mrskim neprijateljima“ srpskoga naroda, tvorcima Novoga svjetskoga poretka i Velike zavjere protiv Srba, predstavnicima velikih sila: SAD, Velike Britanije, Njemačke i Italije. Ponavlja se da je „izdvajanje Crnogoraca kao posebnog naroda iz korpusa srpskog etnobića bio (je) sastavni deo kominternovske politike...“ (izostavljen je Vatikan). Dodaje se da „ največi deo kulturne i stvaralačke  elite srpske, a on nije mali, poreklo vodi iz Crne Gore, sve dinastije u istoriji srpskog naroda imaju direktno ili indirektno poreklo  –  teritorijalno ili državno gledano, ali narod je isti“. Autori objašnjavaju: „Jedinstvo krvi i jedinstvo vere i kulture najbolja su manifestacija kroz jedinstvo jezika“. Izgleda da ne jenjava zov „krvi i tla“. A Crna Gora „Srpska Sparta“, sačuvala je dva kontinuiteta srpskoga srednjega vijeka: Ckve i Države. Oni se suprotstavljaju otrgnuću Crne Gore od Srbije i Jugoslavije, nasilnoga cepanja istorijskog i kulturnog jedinstva, pošto se „stvara novi vještački kvazientitet od nasilno otrgnutog komada od iskonske organske srpske etno celine“. (Za zajedničku državu Srbije i Crne Gore, Beograd 2001, str. 63-68). Ne znam jesu li/što su odgovorile ambasade pomenutih zemalja. Međitim, dnevno.politički bi zasluživalo da se tada raspravilo o kakvome iskonskome organskome etnobiću danas pišu autori „molbenice“. Hoće li da se nasilno održava „jedinstvo srpske etno celine“, čemu služe povike na svakoga ko ne misli jednako. Naučno je izlišno vraćati se na zastarjele teorije „krvi i tla“ i o „čistom etnosu“.

Milovan Đilas se okrivljuje/optužuje/osuđuje da je tvorac crnogorske nacije. Odista, Milovan Đilas je u jednom konkretno-istorijskome trenutku  formulisao zvanični stav vladajuće Komunističke partije Jugoslavije o objektivnome postojanju crnogorske nacije. Nacije se ne stvaraju niti poništavaju političkom odlukom ili državnim dekretima. Na Milovana Đilasa se pozivaju i ono koji spore i oni koji „priznaju“ crnogorsku naciju, pošto u njegovim spisima, izjavama itd, mogu da se nađu promjenljive tvrdnje ima/nema crnogorske nacije.

U mojoj monografiji Crnogorska nacija (Forum za etničke odnose, Beograd 1998) dao sam dovoljno naučnih dokaza o istorijskoj, društvenoj, ekonomskoj, etničkoj, kulturnoj, političkoj, emotivno-psihološkoj itd. utemeljenosti crnogorske nacije. I ugledni srpski naučnici: sociolozi, naciolozi, etnolozi, istoričari, pravnici (.Najdan Pašić, Miroslav Đorđević, Branislav Đurđev, Radomir D. Lukić,  Dragoslav Janković i drugi) utvrđuju osobenosti nastanka crnogorske nacije, pretežno iz srpskoga naroda (Postanak i razvoj srpske nacije, Srpska nacija u građanskom društvu itd).

Brojniji su, naravno, akademici (Dejan Medaković, Vasilije Krestić, Milorad Ekmedžić, Mihailo Marković), spisatelji (Dobrica Ćosić), istoričari (Dušan Bataković, Milan St. Protić), političari (Dragoljub Mićunović, Nebojša Čović, Vojislav Šešelj, doskora Vojisla Koštunica koji prema potrebi koristi sintagmu Srbi i Crnogorci). Prosječna svijest građana puni se poznatim stereotipima o srpskoj Crnoj Gori i Crnogorcima kao Srbima. U školama se uči srpska istorija Crne Gore. Naučeno se ponavlja neprekidno. Povremeno se Crnogorci okrivljuju za sva zla srpskome narodu. Nacionalni istoričar prof. dr Radoš Ljušić nazvao je Crnogorce u Srbiji komunističkim janičarima, dok je akademik Dragan Nedeljković sve Crnogorce koji se ne smatraju Srbima proglasio nikogovićima. U svakodnevnome životu ima dosta stereotiipa i predrasuda koje gaje netrpeljivost prema pripadnicima drugih nacionalnih skupina, pa i Crnogoraca. One su očitije i žustrije u vrijeme političkih sukoba i društvenih kriza, kada se sva krivica svaljuje na d/Drugoga. Prema Crnogorcima ima više nepovjerenja u raspravama o preuređenju zajedničke države, najave referenduma itd. U raspravi Savezna država i savez država, Odnosi Srbije i Crne Gore (Kulturno-prosvjetna zajednica Podgorice, Podgorica 2001) dao sam bitne činjenice.             

 

 

3. Hoće li Crnogorci u Srbiji da budu manjinska zajednica/nacionalna manjina

 

Nacionalno osvješćivanje Crnogoraca zbivalo se u protivrječnim istorijsko-društvenim okolnostima i na složenome etničkome supstratu. Tzv. dvojna srpsko-crnogorska svijest nastajala je objektivno u uslovima zvanične politike koju su vodili dinasti Petrovića Njegoša, naročito knjaz/kralj Nikola I u namjerama da osvoji srpski prijesto. Crnogorska mladež je u školama, u čitankama, u udžbenicima, pretežno uvezenih iz Srbije, vaspitavana i učena na tradicima Srpstva. Crnogorstvo u Srpstvu je uzvisivano u odliku najvišega srpskoga interesa. Dvije srpske države, Srbija i Crna Gora, Odlukom Podgoričke skupštine 1918. godine stopljene su u jedno, prisajedinjenjem Crne Gore. Crna Gora je izgubila državni subjektivitet, pretvorena u jednu od oblasti ili banovina, bez svoga imena, u zabačenu i zaostalu provinciju, Crnogorcima potrt nacionalni identitet. Crnogorci se naglo nacionalno osvješćuju, spoznaju da nijesu isto sa Srbima, koji im postaju gospodari, i da svoje interese ne mogu ispunjavati u unitarnoj državi..

Crnogorci su vjerovatno jedinstveni primjer nacije u svijetu koja se raslojava u više naziva. Metodološki, i u empirijskim istraživanjima se primjenjuje imenovanje Crnogoraca u više nacionalnih entiteta. U istraživanju nacionalne svijesti u Crnoj Gori, u aprilu 2001. godine,  grupa sociologa (B. Đukanović, B. Kuzmanović, M. Lazić, M. Bešić, Nacija i država, CID, Podgorica 2001) napravila je originalni sastav:  Crnogorac, Crnogorac-Srbin, Srbin-Crnogorac, Musliman, Musliman-Crnogorac, Albanac, Albanac-Crnogorac, Jugosloven, Srbin,  ostalo. Crnogorci su u pet mogučih nacionalnih opredjeljenja. Istraživači su vjerovatno željeli da dobiju što pouzdanije podatke o shvatanjima tako raslojenih ispitanika. I rezultati istraživanja su veoma zanimljivi. Međutim, zašlo se u fluidnu nacionalnu pragmatiku, koja se ne može „opisati“ dovitljivim imenovanjem. Svakako kazuje koliko je nacionalno opredjeljivanje Crnogoraca osjetljivo, otvoreno, promjenljivo.

Nacionalno uvjereni Crnogorci će bez zastoja i zazora politički artikulisati svoje interese i namjere. Oni će htjeti da se organizuju i djelaju kao manjinska zajednica. Koristiće vjerovatno sva prava koja su zakonski predviđena. Značajno je, međutim, da se sazna i utvrdi  koji razlozi mogu navoditi Crnogorce da se nacionalno ne izjašnjavaju. Možda  bi se moglo izričito zapitati: Zašto Crnogorci žele da budu Srbi? Crnogorci koji sebe nazivaju i smatraju Srbima iz Crne Gore prirodno će htjeti da budu u srpskome etnosu. Oni, pak, koji su u svome intimnome ubjeđenju nacionalno Crnogorci moguće je da iz praktičnih razloga ne žele da se manjinski organizuju, ili se izjašnjavaju u Srbe.

Prvo, oni koji se tako osjećaju (politikom, interesom, voljom),

Drugo, tako je pogodnije zs ispunjenje konkretnih interesa:a:

u zapošljavanju, u školovanju, u napredovanju u struci, u zdravstvenoj zaštiti...

Treće, oni koji žele da stiču ugled u javnosti, u medijima, u kulturnim, umjetničkim, naučnim itd. djelatnostima,

Četvrto, oni koji tako povoljnije mogu biti birani na političke, partijske i državne funkcije,

Peto, oni koji ne žele manjinski status,

Šesto, sigurnije se osjećaju u svakodnevnome životu, u odnosima, u susjedstvu, u skupini vršnjaka, u školi, na poslu.

Podsvjesno, u iskustvu, u težnjama biće dosta onih koji će svoje interese radije ispunjavati u srpskome nacionalnome „korpusu“, u kojem očekujuju da će imati više, živjeti bolje i napredovati lakše, makar što je konkurencija brojčano veća. Crnogorci u Srbiji su više od prosjeka obrazovani (većina je došla na visoke škole, i ostala), posjeduju potrebu za prvačenjem i dokazivanjem, nose „dođošku“ energiju, nemaju kompleks „uhodanih odnosa“ sredine, u kojoj se svi poznaju, ispomažu u teškoćama, preduzimljiviji su u poslovima. /Sada dodajem: Crnogorci izvan Crne Gore poriču lijenost koja im se stereotipno pripisuje/

Srpsko crnogorstvo i Crnogorsko srpstvo uzvisuju Crnogorci kao istaknuti Srbi. Srbi iz Crne Gore koji žive u Srbiji više brinu o Srpstvu nego (u)rođeni Srbi. Dokazivanjem da su pravi Srbi, oni hoće da im budu i vođe ili predvodnici, osvješćivače nacionalne tradicije i vrline. Razloge da im se spori „nacionalna podobnost“ nalaze u prijetnjama da će se, ako se Crna Gora odvoji  „vratiti otkuda su došli“, ili postati „građani drugoga reda“, stranci, apatridi, da će ostati bez posla, ili neće moći da obavljaju određene funkcije, npr. u sudstvu, školstvu itd. U dokazivanju svoje „pravovjernosti“ moguće je da će praviti smetnje za posebno nacionalno organizovanje. /Ili, dodajem sad, sebe ponuditi za lojalne Crnogorce koje će podržati zvanična vlast/.

I nacionalno svjesni Crnogorci će se suzdržavati da se izdvajaju. Smatra se da je dovoljno da se ostvaruju građanska prava, pa je posebno manjinsko okupljanje nepotrebno. Moguće je da će povoljna iskustva nacionalnih manjina na novi demokratski način pogodovati da se i Crnogorci koriste svojim manjinskim pravima.  

 

            4. Političko organizovanje Crnogoraca u Srbiji

 

Crnogorci u Srbiji nijesu posebno politički organizovani. Nemaju svoje nacionalne poliitičke partije. Prema svojim ideološkim  ubjeđenjima, političkim potrebama, konkretnim interesima učestvuju u radu vjerovatno svih političkih partija. Crnogorci rođeni u Crnoj Gori, crnogorski državljani, ili porijeklom iz Crne Gore, bivaju i osnivači pojedinih političkih stranaka. Pojedinačno su bili, ili jesu, na najvišim državnim, političkim i partijskim funkcijama, predsjednici Republike Srbije, Skupštine, Vlade, minstri, predsjednici partija. U opštinama i gradovima, u regionima i autonomnim pokrajinama takođe su birani na odgovorne funkcije. Crnogorci su često direktori preduzeća ustanova,  RTV stanica, novina, ugledni javni radnici, umjetnici, naučnici, univerzitetski profesori, sportisti. Procjenjuje se da su mnogo više obavljali javne funkcije nego što učestvuju u strukturi stanovništva.

Nemam potpuniji pregled posebnog organizovanja Crnogoraca u Srbiji, pogotovu u opštinama i gradovima,  svojevrsna udruženja građana ili tzv. nevladine organizacije Crnogoraca ili Srba iz Crne Gore zvanično su nepolitičkoga karaktera. Međutim, u svojim programima i djelovanju su politički usmjereni.

U vrijeme raspada SFR Jugoslavije i ponovnoga udruživanja Srbije i Crne Gore osnovana su udruženja koja su zastupala održanje zajedničke države. U svojim programima su zastpala (pro)jugoslovanske i (pro)srpske i srpske interese.

Za razliku od Srbije, u kojoj još nema samostalnoga političkoga organizovanja Crnogoraca, Crna Gora je puna srpskih nacionalnih stranaka. U svijetu vjerovatno nema države sa više političkih partija jedne nacionalne zajednice sa manje stanovnika. Naime, prema popisu 1991. godine u Crnoj Gori je bilo 57 453 stanovnika Srba ili 9,29 odsto. Desetak političkih partija obuhvataju pripadnike srpske nacije, pretežno u ispunjavanju interesa srpstva, jedinstvene srpske države. One su u izborima samostalno i u koalicijama postale parlamentarne stranke i učestvuju u vršenju vlasti najviših državnih organa. U predizbornim aktivnostima 1996. godine učestvovalo je osam srpskih stranaka: Narodna stranka Crne Gore, Srpska saborna stranka, Stranka srpskog jedinstva, Srpska narodna obnova, Srpsko vijeće Boke Kotorske, Srpska demokratska stranka Crne Gore, Srpska radikalna stranka Crne Gore, Srpska radikalna stranka.

Narodna stranka Crne Gore od osnivanja ima opredjeljenje da su Crnogorci pripadnici srpske nacije i pravoslavne vjeroispovijesti. Prilagođavala se političkim prilikama, cijepala (iz nje je nastala Srpska narodna stranka) i stupala u neobične koalicije (npr. Sa Liberalnim savezom Srne Gore, koji je za nezavisnu Crnu Goru, u stranku nazvanu Narodna sloga). Bila je u koaliciji Da živimo bolje sa vladajućom Demokratskom partijom socijalista i Socijaldemokratskom partijom, u izborima 1998. godine protiv Socijalističke narodne partije  koja je nastala rascjepom Demokratske partije socijalista., dok je u vanrednim parlamentarnim izborima u aprilu 2001. godine  u koaliciji Zajedno za Jugoslaviju sa Socijalističkom narodnom partijom i Srpskom narodnom strankom protiv koalicije Pobjeda je Crne Gore  Demokratske partije socijalista i Socijaldemokratske partije. U izborima 1998. godine srpske nacionalne interese zastupalo je više partija (Narodna stranka Crne Gore, Srpska narodna stranka, Srpska radikalna stranka, Srpska demokratska stranka u koaliciji sa Otadžbinskom strankom). Sve su, osim izvjesnih nijansi, zastupale ujedinjenje Srba u jednu državu, Crnu Goru smatraju srpskom zemljom, a Crnogorce Srbima. Ista programska, politička i izborna linija nastavljena je i u izborima 2001. godine, sa smanjenim brojem stranaka, pošto su iščezle one koje su propale na prethodnim izborima, osim Srpske radikalne stranke.

Pojedine srpske stranke su bili ogranci političkih stranaka iz Srbije, ili su djelovale stranke izvan Crne Gore, npr. Srpska demokratska stranka Radovana Karadžića iz BiH, ili neposredno...

Sve su se trudile da koji srpski glas ne umakne u tuđu partiju.

           

5. Koje su mogućnosti ostvarivanja slobode i prava Crnogoraca kao manjinske zajednice i njenih pripadnika

 

Prema Ustavnom zakonu, pripadnici manjinskih zajednica su građani Srbije i imaju sva prava koja iz  toga proističu. Značajna je osnovna odredba da je građanin svako lice koje je naseljeno u Srbiji. Mislim da su time otklonjene sve moguće  zavrzlame u tumačenju građanskih prava. Alternativa vraća na pojam državljanina koji otvara svakojake proizvoljne interpretacije i upotrebe. Iskustva skandinavskih država u jednome državljanstvu i Evropske Unije u slobodnome kretanju i nastanjivanju ljudi daju poučne primjere novih uistinu demokratskih modaliteta u ostvarivanju slobode i prava svih ljudi bez obzira na nacionalnu, etničku, vjersku, jezički itd. pripadnost. Ako se zakonski utvrde svojstva građanina koji nastanjuju Srbiju, onda je smisaono, društveno, pravno, psihološki, emotivno, institucionalno moguće obezbijediti pravu svrhu otvorenoga građanskoga društva. Bitno je da se utvrđuju i kolektivna i pojedinačna prava manjinskih zajednica i njihovih pripadnika. Tako se obezbjeđuje da se u svim svojim pravima, pod jednakim uslovima, i u saradnji, toleranciji i ravnopravnome životu svi građani Srbije slobodno i svestrano uključuju u javne poslove i odluke.

Crnogorska manjinska zajednica i njeni pripadnici imaće slobode i prava:

Udruživanja u društvene i političke organizacije i udruženja,

Javno i slobodno političko ispoljavanje svojih interesa,

Aktivno učešće u političkome životu, vršenju vlasti i javnoj kontroli vlasti, i

Zbora, govora i javnog okupljanja.

Pripadnici crnogorske manjinske zajednice će, znači, moći da, prema svojim potrebama, osnivaju:

političke partije, sa programima koji će usmjeriti ispunjavanje njihovih konkretnih i trajnih interesa u javnome životu, u uticaju na javno mnjenje, u izborima za skupštine, u uticaju na odluke organa državne vlasti, na odgovarajuću kontroli vlasti. Učestvovaće u skupštinskome sastavu, zavisno od rezultata izbora i prema odlukama Sabora manjinskih zajednica. Političke partije Crnogoraca će sarađivati sa svim demokratskim partijama koje nastoje da se demokratskim sredstvima razvija društvo.

Pripadnici Crnogorske manjinske zajednice mogu osnivati raznovrsna kulturna, umjetnička itd. društva i udruženja, radi njegovanja svojih nacionalnih vrijednosti. Oni će se okupljati na zborovima i utvrđivati svoje zajedničke interese, programe i djelatnosti.

Na osnovu prava na samoorganizovanje i samoadministraciju pripadnici crnogorske manjinske zajednice u opštini i u gradu će osnivati Veće crnogorske manjinske zajednice i istovrsne saveze u pokrajini, regionu i Republici, zavisno od brojčanosti. Učestvovaće svojim zastupnicima i u Saboru manjinskih zajednica.

Osnivaće prema potrebi posebne medijske, kulturne, umjetničke i naučne ustanove, radio i TV stanice, listove i časopise, izdavačku djelatnost. U gradovima i mjestima gdje je veća koncentracija Crnogoraca, npr. u Vojvodini (Vrbas, Lovćenac, Kula, Mali Iđoš i dr) moguće je da će ostvarivati posebna prava u izučavanju nacionalne istorije, njegovanju tradicije, isicanju nacionalnih simbola, u izdavanju publikacija, izdavanju listova, programima na RTV i slično.

Moguće je očekivati da će i Srbi iz Crne Gore koji žive u Srbiji osnivati konkurentske političke partije, udruženja, društva, i nastojati da se predstave za jedine autentične zastupnike interesa naseljenika u Srbiji koji su porijeklom ili su državljani Crne Gore.

U predviđenome Zakonu nijesam našao načelo ili odredbu o saradnji manjinskih zajednica sa tz. Matičnim nacijama i državama. S razlogom je predviđeno da sarađuju sa građanima i udruženjima iz drugih država sa kojima ih povezuje zajedničko etničko porijeklo, kulturna baština, vjera ili jezik. Zanimljivo je da se u Obrazloženju navodi mogućnost da bi se Srbija izgrađivala u demokratsku državu, koja bi bila i matična država svih građana nezavisno od etničkoga porijekla. Bila bi velika tekovina novih odnosa u demokratskome razvoju kada bi  zaista ravnopravno i dogovorno  u državi u kojoj žive svi građani mogli da se slobodno i svestrano ispolje i ostvare u svojim pojedinačnim i kolektvnim interesima. Naravno, i uobičajena i korisna  saradnja sa sunarodnicima u drugim državama na načelima Međunarodne zajednice doprinijele bi da se zadovolje i namjere Ustavnoga zakona o manjinskim zajednicama i njihovim pripadnicima.

 

            U Beogradu, 14. februar 2001. godine

   

Tekst je, kako sam naveo u početku, napisan povodom donošenja Ustavnoga zakona o pravima manjinskih zajednica Srbije. Nije ozvaničn niti objavljen. Naknadno je, poslije dugo vremena, direktor Foruma za etničke odnose izjavio da je tekst trebalo odmah publikovati