Škrinja

Goran Sekulović: PEKIĆEVA FILOZOFIJA DINAMIČKOG ENERGIJALIZMA (I)

Avg 14, 2023 0 Komentara

(15 riječi)

‘’FILOSOFIJA NE MOŽE BITI UBILAČKA, OSVETNIČKI NOŽ ZARIVEN U SRCE LJUDI’’  (Borislav Pekić)

 

 

Pekić razmatranje o jednoj ‘’Energetičkoj kosmogoniji’’ (godina 1955/1956 sep./mart), počinje sa ‘’Šemom prolegomene za Energijalizam’’. Prvi dio Pekićeve filozofske zaostavštine predstavlja visoko teoretsko i apstraktno razmatranje opštih kategorijalnih određenja svjetskog bitka/bića. U predgovoru ‘’FILOZOFSKA OSTAVŠTINA BORISLAVA PEKIĆA’’ prof. dr Nikola Milošević ističe da ‘’... maksimalno sažeti karakter Pekićevih zapisa ne dozvoljava nam da integralno rekonstruišemo sistem o kome je reč. Uprkos tome, neke crte ovog filozofskog projekta ipak su vidljive makar i u naznakama, Pekićev filozofski sistem bio je zamišljen kao monistički, a osnovno načelo sveta prema toj zamisli trebalo je da bude ono što se zove energija. Po tome bi naš autor bio blizak jednom modernom viđenju ontoloških problema – gledištu da je u temelju stvarnosti jedan dinamički a ne statički princip. A to dinamičko načelo sveta po Pekiću je, ujedno, i razvojno načelo i njegov razvitak je samorazvitak.

Najoriginalniju crtu Pekićeve filozofske zamisli predstavlja njegov osobeni projekat objedinjavanja i prevazilaženja oprečnih teorijskih stanovišta. Već na početku svoje ‘Sheme prolegomene za energijalizam’, Pekić kaže da mu je namera da pomiri idealizam i materijalizam, empiriste i metafizičare, opšti duh religije sa solipsizmom, dijalektiku sa logistikom, matematiku sa poezijom i demokratiju sa aristokratijom. A odmah zatim pisac će žigosati ‘fanatizam ekstremističke misli’, čiji su zatočenici ‘delove zajedničke istine istavili jedne protiv drugih.’’’[1]

Prof. Milošević konstatuje da ‘’na osnovu beležaka koje sada imamo u rukama nismo doduše u stanju da makar približno utvrdimo kako bi Pekić dalje razvio svoju zamišljenu filozofsku sintezu oprečnih teorijskih stavova. Međutim, ono u šta možemo biti sasvim sigurni, svakako je korenito antidogmatski duh što takoreći iz svakog od ovih zapisa provejava.

Psihološki kuriozitet je prvoga reda da neko ko je tek zakoračio u drugu polovinu treće decenije života bude tako i toliko slobodan od dogmi bilo koje vrste i ujedno tako i toliko samostalan u svojim razmišljanjima, kao što je to slučaj sa autorom filozofske ostavštine o kojoj je reč. Možda upravo u ovakvom nekom psihološkom i duhovnom sklopu Pekićevom valja videti i onaj najdublji razlog koji ga je sprečio da svoj energijalizam dovrši u jednu obuhvatnu i celovitu filozofsku građevinu… 1962. godine, u … zabeleškama uz Raselovu ‘Istoriju zapadne filozofije’ staviće pisac na papir i sledeću, za njega samog pre svega, indikativnu napomenu: ‘Što više istina čovek poznaje sve manje volje mu preostaje da se opredeli i za jednu.’

A malo dalje beleži Pekić još i ovo: ‘Imunitet se stiče skepsom’. Lako je, dakle moguće da je pisac budući s vremenom sve manje sklon da za bilo kojom i bilo kakvom dogmom posegne postajao ujedno sve više sklon da u svakom filozofskom sistemu bez razlike pa i onom koji bi on sam zasnovao, vidi nešto doktrinarno i diskriminatorsko. I da ga je skepsa učinila potpuno imunim na sve pokušaje uobličavanja filozofskih vizija sveta.’’[2]  

Evo pak što piše Pekić u kontekstu ‘’objedinjavanja i prevazilaženja oprečnih teorijskih stanovišta’’: ‘’Pre svakog izlaganja jedne monističke filosofije čija je težnja da izmiri idealizam i materijalizam, empiriste i metafizičare, opšti duh religije sa solipsizmom, dijalektiku sa logistikom, matematiku sa poezijom, demokratiju sa aristokratijom, potrebno je skrenuti pažnju na one zablude koje su, podržavane fanatizmom ekstremističke misli,[3] istavili delove zajedničke istine jedne protiv drugih… Definicija pojmova i utvrđivanje jedne generalne metode pre svake teze, to dvoje mora prethoditi filosofiji. Pre dokaza nužno je da pokažemo načelo pomoću koga smo do njih došli.’’[4]

Pekić u komentarima o odnosu desnih hegelijanaca i Hegela, konstatuje da su se još dok je Hegel bio živ konstituisale desna i lijeva interpretativna škola Hegelove filozofije. Iz desne se razvilo iracionalno neohegelijanstvo koje je preko veličanja apsolutne države i implikacija rasizma i nacionalsocijalizma porodilo fašističku diktaturu, a iz lijeve putem afirmacije racionalnog jezgra, naime Hegelove dijalektike, razvila se revolucionarna proletersko-komunistička misao, iz koje se porodila sovjetska komunistička diktatura, sa krajnjim staljinističkim i neostaljinističkim implikacijama. Pekić, ipak, primjećuje, i to dakako s pravom i  s velikom tačnošću!, da su te razlike zapravo samo prividne i da se odnose isključivo na Lenjinov stav o ‘’odumiranju države’’. No, i taj stav kod komunista je zapravo stvar neke daleke budućnosti, a u međuvremenu, baš kao i u fašizmu, i u komunističkoj diktaturi vladaju principi Hegelove apsolutne države, tj. ‘’’država pre pojedinca’ kao i ‘celine pre njenih delova’.’’[5]  Konkretno, pokazujući svoju namjeru ‘’objedinjavanja i prevazilaženja oprečnih teorijskih stanovišta’’, Pekić iznosi stav da suprotnosti između npr. ničeanskog  pesimizma i individualizma i neohegelijanizma nijesu takve i tolike da ne bi mogle biti prevaziđene, pomirene i na jednom višem stupnju ujedinjene i spojene. ‘’Uostalom fašizam je takvo jedno, doduše, naopako spajanje. Ali nešto što je jednom spojeno naopako ne mora biti i nužno naopako spajano. Radi se samo o tome da se pronađu pravi šavovi, pa da se od krpa Hegelove države i Ničeovog Nadčoveka, sašije jedno pristojno društvo i državno uređenje.’’[6]

Ovakva duhovna i filozofska orijentacija Pekićeva vidi se recimo i po naslovu njegove beleške iz 1950., na koju upućuje, a koji glasi: ‘’SHEMA ZA JEDAN LOGIČKI IRACIONALIZAM’’ (nije nađeno u zaostavštini). On čak smatra da je usmjerenost i način njegovog filozofskog razmišljanja zapravo dio i tendencija jednog cjelovitog i opšteg razvitka filozofije, doduše skrivanog, ali ne samo i prisutnog već i vladajućeg. ‘’Čini se da je harmoniziranje racionalno logičkih formi kao sredstava, i jednog iracionalnog, od logičkih granica oslobođenog iracionalnog CILJA bila pritajena, ali dominantna težnja filosofije. U tom smislu je Kronerovo iracionalističko interpretiranje Hegela za mene od prvostepene važnosti. Međutim: u iracionalizam se ne sme pasti pre cilja; spoznaja se mora držati svojih objektivnih kategorija, sve dok je u proscesu samorazvoja sebe kao momenta jednog univerzalnog samorazvoja, sve dok je prinuđena da bude sredstvo. Sva sredstva su po svojoj prirodi racionalna. (Takođe se vratiti na ‘Boga ispred koga istrčavamo, umesto da ga pretpostavljamo kao jedan od svojih idućih dijalektičkih momenata.’’[7] 

Pekićeva želja da se ‘’pronađu pravi šavovi’’ u težnji za monizmom se osjeća i u mnogim drugim njegovim duhovnim aktivnostima, u različitim duhovnim disciplinama i u različitim pravcima i načinima kojima je sagledavao, promišljao i formulisao svoj sud o širokom spektru pitanja i tema. Ovđe navodimo njegove misli o nastavi istorije i o odnosu filosofije i teologije prema nauci. 

 ‘’Gimnazijalac uči istoriju, to je tačno – ali se nimalo ne uči na istoriji. Zato je ona savršeno beskorisna, u obliku u kome se opisuje. Istorija, međutim, nije poznavanje prošlosti, nego pre svega prolegomena budućnosti i primenjena etika.

Istorija zato mora biti samo pomoćna disciplina ‘POLITIKE’ (u grčkom smislu) i S LIKOVNICA ETIKE.’’[8]; ‘’Kod Anaksimandra se dosta srećno spaja opšti religiozni princip b e z  p r a z n o v e r j a sa opštim naučnim principom bez d o g m a t i z m a. Tako smo već na početku mogli da dobijemo jednu filosofsku koncepciju koja zvuči zadivljujuće moderno.’’; ‘’Ceo napor da se razdvoje teologija i nauka, završio se jednim matematičkim misticizmom i jednom mističnom naukom. Religija i nauka, jednom razdvojene, ponovo su se našle zajedno da bi jedna od druge pozajmile novu snagu i dobile novo nadahnuće: vera od nauke formule nepogrešivosti, nauka od vere njena otkrovenja. Mi se nalazimo u eri neo-skolastike. Veri je potreban dokaz, nauci – vera. Vera želi da zna ono u šta traži da se veruje; nauka da veruje u ono što traži da se zna.’’; ‘’Filosofija se mogla osloboditi teologije samo pod okriljem tako slobodoumnih bogova koji su se više interesovali spletkama, podvođenjem, preljubom ili mučkim međusobnim obračunima nego ulivanjem strahopoštovanja preko nejasnih dogmi ili besmislenih obećanja.’’[9]

Osim epohalnih veza između kapitalizma i protestantizma o čemu je pisao Maks Veber, bilo je i drugih fenomena sinergijskih efekata i jedinstva svjetovnog modernizma i tradicionalnih instituta duhovno-vjerskih aktivnosti. Jedan od prvih i najistaknutijih do sada ključnih susreta religije i nauke zbio se između procvata i razvoja prirodnih nauka, s jedne, i reformacije, s druge strane. ‘’Moderno proučavanje prirode za razliku od prirodno filosofske intuicije antičkih mislilaca i sporadičnih otkrića Arapa, počinje sa reformacijom (druga polovina XV veka). Društveno se ovaj početak oslanja na stvaranje nacionalnih država u kojima će se razviti buržoaska klasa na prevlasti kraljevske vlasti nad feudalnim plemstvom; duhovno na slomu neograničene vlasti katoličke crkve i sumnji kojoj su podvrgavane njene dogme; ekonomski na probijanu geografskih barijera, čime je udaren temelj prelazu zanatstva u manufakturu.’’[10]

        Pekić na putu izgradnje jedne monističke filosofije ne uzima efikasnost kao mjerilo i kriterijum istinitosti nasuprot ‘fanatizmu ekstremističke misli’’. ‘’Besmisleno je efikasnost proglašavati znakom raspoznavanja za istinitost: umetnost bi životarila u cirkusima, moral bi se normirao u gladijatorskim arenama, a nad svim tim carevala bi bestrasna nauka čije bi se discipline utrkivale u pronalaženju novih istina, koje bi – doduše bile efikasne, jer bi proizvodile sve nove i nove mašine, ali same mašine, očigledno, ne bi ništa dokazivale osim svojim radom – svoje sopstveno nekorisno postojanje.)’’[11]

Pekić traga za jedinstvom, ‘’ravnotežom’’ između različitih djelova ‘’zajedničke istine’’. Da bi sazdao svoju monističku dinamičko-energijalističku filozofiju on ispituje protivrječnosti i kolizije, ‘fanatizme ekstremističke misli’’, u različitim fenomenima bitka/bića. U temelju njegovog filozofskog pogleda na svijet jeste ‘’osnovna priroda’’ vasione, ‘’koja zahteva ravnotežu da bi se održala i koja jeste sama ta ravnoteža.’’ No, sva je prilika i realnost da su suprotnosti u prirodi i u društvu kategorijalno utemeljene i konstituisane i da čine osnovu postojanja i razlikovanja svih temeljnih svjetonazora i filozofija koje Pekić želi da prevlada svojom monističkom idejom dinamičkog energijalizma, odnosno jedne Energetičke kosmogonije. Tako da su izgleda nepremostive protivrečnosti, nesaglasnosti, jednostranosti, suprotnosti i vječiti ''istavljeni delovi zajedničke istine'' u samim izvornim i supstancijalnim, ontološkim bićima svih pojmova i ideja koji tvore naš prirodni i ljudsko-istorijski svijet. Pekićeva ravnoteža nije statička već dinamička, nije apstraktna već konkretna, i on pomoću tih odredbi bića pokušava da prevaziđe nedovoljnosti kategorija iskustva i čiste materije: ‘’Ako zastanemo u svetu čiste materije, njene činjenice, bez obzira koje uzeli u razmatranje, pokazaće požudnu spremnost, takoreći biljnu elastičnost da se prepravljaju prema stanovištu sa kojeg ih razmatra um. Činjenica kretanja kao da je najpogodnija da upre prst na svoj sopstveni relativizam i da tako taj relativizam učini i sam činjenicom ČINJENICOM ČINJENICA… Mirovanje i kretanje su kako izgleda najpogodniji pojmovi iskustva, da se njima pokaže savršena njegova nedovoljnost i da se nasuprot apstraktnoj definiciji ČINJENICE, koncipira jedna KONKRETNA, nasuprot statičkoj – jedna dinamička (ne i pragmatička). Zamislimo sebi jedno koje se u sebi kreće, a po sebi miruje. Ono je tako MIR KOJI SE KREĆE. Taj mir u višejednosti može biti deo kretanja drugog i opštijeg jednog, a njegovo kretanje da ipak definiše jedan u odnosu na dalje drugo savršen mir. OPŠTE KRETANJE SE TAKO U KRAJNJEM ZBIRU POKAZUJE KAO MIR, OPŠTI MIR KAO NEŠTO ŠTO SE U SEBI KREĆE. Šta je onda činjenica i jednog i drugog. Da li je u poslednjoj konzekvenciji mir ili kretanje činjenica ovog sveta?'' [12]

Pekić pokušava da svoju filozofiju zasnuje cjelovito, na totalan način, uključujući kako prirodnu tako i istorijsku komponentu svijeta i čovjeka. U sklopu komentarisanja ‘’Zakona prelaska kvantiteta u kvalitet i obratno’’ iz Engelsove ‘’Dijalektike prirode’’, on konstatuje sljedeće: ‘’Očevidno je da ovaj zakon važi i za živu materiju kao i za istoriju društva, iako su njegova merenja tamo u ovom egzaktnom smislu nemoguća’’.[13] A u analazi pragmatizma naslovljenoj ‘’Pragmatizam i zdrav razum’’, Pekić piše: ‘’U svetu duha, očigledno teškoće se uvećavaju i tu čar činjenice, režim činjenica biva zamenjen na izgled krajnjim anarhizmom. Nijednu pojavu duha ja ne mogu u pozitivnom i jednoizvesnom značenju te reči da nazovem činjenicom, a da pritom sav rizik ne preuzmem na sebe. Ko osim mene može iskusiti činjenicu moje ljubavi ili moje mržnje. Jer ako bi neko hteo da kriterijum postavi u predmetima tih osećenja, kako bi razlikovao mržnju od ljubavi kad one mogu biti izražene istom delatnošću. Ja mog naneti zlo iz ljubavi kao iz mržnje, a da to zlo po sebi bude jedna ista činjenica.’’[14]

Težnja Pekićeva za monističkom filozofijom se ogleda, komentarisanjem ''Dijalektike prirode'' Fridriha Engelsa, i u zadatku i pokušaju prevladavanja dualizma ''PRIRODNONAUČNO-FILOSOFSKO MIŠLJENJE'', koji je nastao ''kao rezultat odvajanja indukcije od dedukcije, kao rezultat odbacivanja teorijskog mišljenja i filosofije iz prirodnih nauka...''[15] 

 

                                    (Nastavlja se)