Priredio: Božidar Proročić, književnik i publcista

            Izgradnja žičare na Lovćenu za vrijeme vladavine Austro-ugarske monarhije predstavlja jednu dragocjenu nedovoljno prezentovanu i istorijski intresantnu priču koja zavređuje više pažnje. Poseban doprinos u istraživanju ove teme i brojnih činjenica pružio nam je Velizar Radonjić istaknuti istraživač kulturne i graditeljske baštine Crne Gore. Ujedno on je i autor vrijedne knjige Hronika graditeljstva Crne Gore. Zahvaljujući njemu ali i dostupnim istorijskim izvorima kao i sopstvenim i drugim istraživačima prezentovaćemo ovdje jedan lijepi segment istorije Lovćena i Crne Gore koji je on predstavio u časopisu inžinjerske komore Crne Gore ,,Pogled” 2013. godine. Kroz ovu istorijsku priču moramo početi sa istorijatom razvoja infrastrukture u vrijeme Austro-ugarske monarhije kako bi priča bila kompletna.

 ŠKUDRA-SEILBAHN

Sistem žičare Kotor – Cetinje se sastojao od tri žičare: Škurda – Krstac, Škaljari – Krstac i Krstac – Cetinje. Skurdaseilbahn je žičara od Škurde do prevoja Krstac. Dužina žičare je bila 2.607 metara. Savlađivala je visinsku razliku od 963 metra. Žičara je izgrađena kao monokabl na drvenim stubovima (System Bleichert) nosivosti 100kg. Mogla je da preveze 7.500 kg tereta na sat. Izgrađena je u periodu od 16. januara do 25 februara 1916. godine. Za njenu izgradnju su angažovani ratni zarobljenici. Žičara se sastojala od četiri dijela koje su pokretali benzinski motori od po 25 konjskih snaga. Magacini su imali električno osvjetljenje pa je žičara mogla da radi svih dvadeset četiri sata. Žičara je imala šest stanica, smještenih u objektima izgrađenim od drveta. Prva, odnosno polazna stanica kod izvora Škurda, sagrađena na +6m nadmorske visine. Tu su podignuti i magacini za skladištenje roba koje su transportovane žičarom. Za transport roba od Luke do stanice Škurda sagrađena je takozvana „poljska” željeznica. Njome, istina, nijesu saobraćali vozovi. Transport se obavljao vagonetima koje su gurali radnici, a u nekom periodu i ratni zarobljenici. Sljedeća je stanica Špiljare na koti +315m. Na +597 m je podignuta stanica koja je nosila ime austrougarskog feldmaršala i vojnog zapovjednika Hermanna Kövess von Kövessháza. Na +620m – otprilike na samoj granici Crne Gore je Niederhaltestation (može se prevesti i kao niska stanica). Ova stanica nije imala motor za pokretanje žičare. Služila je za korekciju vertikalne putanje i usmjeravanje njenog kretanja. Na koti +857m je stanica Praćište i posljednja stanica Krstac I na + 970 mnv.

ŠKALJARI-SEILBAHN

Škaljari-Seilbahn je žičara od naselja Škaljari do prevoja Krstac. Napravljena je po istom sistemu kao i Skurdaseilbahn. Žičaru su pokretali benzinski motori snage 25KS. Žičara je mogla da nosi teret od 100 kg, a prevozila je do 7.500 kilograma tereta na sat. Motor na početnoj stanici je, istovremeno, pokretao i dinamo mašinu koja je proizvodila električnu energiju za osvjetljenje magacina. Tako je i ova žičara radila neprekidno – svih 24 sata. Žičara je bila dugačka 3.433 metra i savlađivala je visinsku razliku od 1.036 metara. Pripremni radovi su izvedeni od 11. do 20. februara, a njena izgradnja od 21 februara do 20 aprila . Na njenoj izgradnji je bilo angažovano oko stotinu ratnih zarobljenika. Na ovoj žičari je sagrađeno sedam stanica, objekata sagrađenih od drveta na liticama iznad Kotora. Polazna stanica je bila u Škaljarima, na koti +6,70m. Roba je iz luke do magacina u Škaljarima transportovana „poljskom“ željeznicom koja je prolazila pored tvrđave Gurdić. Sljedeća stanica je nosila ime Erzh. Friedrich (feldmaršal i nadvojvoda). Stanica je sagrađena na koti +120 metara nadmorske visine. Sljedeća stanica, na 350metara nadmorske visine je nosila ime Conrada von Hötzendorfa, austrougarskog generala i načelnika generalštaba na početku Prvog svjetskog rata. Na 616-om metru je sagrađena stanica Mokra ploča, zatim Station Reichsgrenze (granična stanica) koja se nalazila na samoj granici Crne Gore na koti +824m. U selu Žanjev do je, na koti 939m, sagrađena istoimena stanica. Posljednja je stanica Krstac II, na drugoj strani prevoja Krstac, na koti +947m.

CETINJE-SEILBAHN

Cetinje-Seilbahn je žičara od prevoja Krstac do Cetinja. I ova žičara je izgrađena po istom sistemu kao i prethodne dvije. Imala je jače motore – od 35KS pa je njena nosivost bila 150 kilograma. Prevozila je do 11 tona materijala na sat. Pripreme za izgradnju su izvršene od 15 marta do 15 aprila, a izgradnja od 1 aprila do 15 juna. Žičara je bila duga 12.136 metara. Polazila je sa stanice Krstac na koti +949m. Najviša kota na koju se pela je na staniici Korbatin +1.146m, a zadnja stanica na Cetinju, na koti +635m. Žičara je imala ukupno 10 stanica, od čega sedam stanica sa pogonom, a tri stanice za korekciju vertikalne i horizontalne putanje i usmjeravanje kretanja. Početna stanica je Krstac III. Ovdje su se sakupljale, pretovarale ili skladištile sve robe koje su dovezene žičarama Škurda – Krstac i Škaljari – Krstac. To je zahtijevalo izgradnju neophodne stanične infrastrukture, prije svega odgovarajućeg skladišnog prostora. Na nekih pola puta prema Njegušima je Niederhaltestation I (stanica bez sopstvenog pogona koja služi za korekciju vertikalne putanje i usmjeravanje kretanja), stanica Njeguši, zatim Dugi do, Niederhaltestation II (stanica bez sopstvenog pogona za korekciju i usmjeravanje vertikalne putanje), Krobatin (na koti + 1.146m) koja je dobila ime po ministru rata Aleksanderu von Krobatinu. Slijede stanice Trollman, Bajice, Winkelstation (može se prevesti kao “ugaona stanica”, bez sopstvenog pogona – za korekciju horizontalne I usmjeravanje horizontalne putanje) i zadnja stanica Cetinje na koti +635m. Roba je prevožena u sanducima, na platformama ili u posebnim vrećama koje su prilagođene za ovu vrstu transporta. Takav prevoz robe, prije svega hrane, predstavljao je veliki izazov za lokalno stanovništvo. Crnom Gorom je harala „španjolka”. Narod je bio gladan. Zato su se najhrabriji peli na drveće ili visočije stijene, naravno na mjestima koja su bila udaljena od stanica, i motkama, kukama ili kosijerima pokušavali, pojedini i uspijevali, da dohvate i sa platformi skinu vreću žita. Oni manje vješti, iscrpljeni ili bolesni bi ostali bez žita, a kosijer bi otputovao na Cetinje.

Izvori i literatura: Velizar Radonjić, Čaopis Pogledi, 2013. god. Str 106-124 - Berlinski ugovor, Prof.dr Gavro Perazić, Mr Radoslav Raspopović, “Međunarodni ugovori Crne Gore 1878 – 1918” Zbornik dokumenata sa komentarom, Podgorica 1992. godine; dr Novica Rakočević: “Razvitak moderne države i građanskog društva u Crnoj Gori (1878-1918)” monografija “CRNA GORA”, Književne novine, Beograd 1976. – Slavko BURZANOVIĆ: PRVA CRNOGORSKA ŽELJEZNICA,http://www.montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_od_20vij_do_1_svj_rata/prva_crnogorska_zeljeznica_s_burzanovic.html-http://www.zeljeznice.net/forum/index.php?/topic/11379-kotor-cetinje/ - Major Nerad, Seilbahn-Bauleitung: DIE SEILBAHN CATTARO – CETINJE, Norbert Zsupanek, Berlin, maj 2007. - Fotografije: Major Nerad, Seilbahn-Bauleitung: DIE SEILBAHN CATTARO – CETINJE, Norbert Zsupanek, Berlin, maj 2007.