Istorija

Dušan Ičević

Čiji je Trinaestojulski ustanak

Jul 30, 2023 2 Komentara

(15 riječi)

Novo viđenje četničkoga vojvode Andrije Mandića, predsjednika Nove srpske demokratije, ponukalo me da istorijskim činjenicama osporim proizvoljno svođenje Trinaestojulskoga ustanku na pristalice monarhije i sljedbenike Staljina. “Fronovac” koristi priliku da ponovi svoju ponudu pomirenja sa podlogom da je Trinaestojulski ustanku pokazao  “jedinstvo naših predaka u najtežoj mogućoj situaciji u kojoj se može naći neki narod…[1]

Autor ne pojašnjava koju monarhiju: onu Petrovića Njegoša koju je detronizovala srpska Podgorička skupština 1918, kako je naknadno nazvana, ili dinastije Karađorđevića, koja je ukinula Crnu Goru i sve crnogorsko.. Zna se da je 12. jula pod italijanskom okupacijom “obnovljena” nezavisna Crna Gora. Podvođenje pod Staljinom očigledno hoče da ponizi slobodarske ustanike. “Naši preci” imaju svakojake potomke, pa i one sa kokardama i šubarama, koji hoće da ponište sve valjano što je stvoreno i Trinaestojulskim ustankom borbe za slobodu i antifašizmom.

Istorijske činjenice su neumoljive, neoborive, svejedno koliko ko pokušava da ih ospori, preobrati, relativizuje. Počeću od propasti Jugoslavije.

Raspadom Kraljevine Jugoslavije pod naletom osvajačkih sila Osovine nastaju sudbonosni i prelomni događaji za sve jugoslovenske narode.

Crna Gora je potpala pod italijansku okupacionu zonu.

U početku je sve rađeno da se Crna Gora primiri pod italijanskim patronatom. Crnogorski narod naizgled nije imao razloga da se buni. Zaveden je bio relativno blagi režim okupacije, sve pokušavano da Crnogorci prihvate italijansku vojsku i njihove pomagače kao svoje oslobodioce. Crnogorci nijesu bili izloženi genocidu, kao naprimjer sisjedni Hercegovci.[2]    

Slobodarska borbenost je u nacionalnom biću Crnogoraca. Oni nijesu prihvatili ponude okupatora za stvaranje tzv. Nezavisne Crne Gore pod pokroviteljstvom Italije.

Komunistička partija Jugoslavije imala je veliki ugled u Crnoj Gori. Neposredno nakon Prvoga svjetskoga rata u izborima za ustavotvornu skupštinu dobila je oko 40% od svih crnogorskih glasova, što se tumači izrazom protesta crnogorskih masa protiv prilika pod režimom kralja Aleksandra.[3] U vrijeme bujanja antirežimske udružene opozicije, priprema protiv nastupajuće opasnosti od fašizma i od osvajanja od strane sila Osovine u Drugom svjetskom ratu, KPJ se i u Crnoj Gori neposrredno povezuje sa narodnim masama i spaja nacionalno - oslobodilačke i klasno - socijalne ciljeve borbe.

KPJ je parolom “Branićemo zemlju” podizala patriotsko i borbeno raspoloženje naroda. Protiv potpisivanja Trojnoga pakta i pristupanja Jugoslavije silama Osovine održavane su masovne demontracije u Cetinju i Podgorici 25/26. marta 1941. godine. Rad komunista u vojsci doprinio je da se u opštem rasulu napadom sila Osovine na Jugoslaviju određene jedinice junački bore protiv osvajača. Poznati su uspjesi Zetske divizije i Komskoga odreda na Skadarskome frontu, i u njoj Podgoričkoga, zvanoga Crvenoga puka, kada je zarobljeno oko hiljadu italijanskih vojnika. Pilot Jugoslovenske vojske nad Podgoricom je oborio dva italijanska aviona, pa kada mu je nestalo municije i goriva udario je u italijanski avion. Poručnici Mašera i Spasić u Tivatskome zalivu minirali su ratni brod da ga ne bi zaplijenili Italijani, žrtvujući sebe.  

KPJ se dugo pripremala za budući rat. Organizovala je obučavanje, prikupljanje oružja, formirala svoje jedinice.(Računa se da je u skladištima KPJ u Crnoj Gori bilo oko 12 000 pušaka i brojni mitraljezi. Krajem maja i juna formirano je 288 oružanih odreda, koji su brojili 6250 ljudi.[4]

KPJ u Crnoj Gori relativno je bila najbrojnija partijska organizacija u zemlji.

Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandžak je 8. jula 1941. godine donio, u skladu s direkivom CK KPJ, odluku o otpočinjanju oružane borbe.

Opštenarodnim Trinaestojulskim ustankom 1941. godine crnogorski narod je zbacio tek osnovanu kvislinšku vladu i ponovo pokazao svoje slobodarske i rodoljubive tradicije.

U naletu ustaničkoga pokreta, u kome je neposredno učestvovalo 32 hiljade ustanika, oslobođena je skoro čitava Crna Gora, osim većih gradova (Podgorica, Cetinje, Pljevlja, Nikšić), nanijeli okupatoru velike gubitke, zadobili značajan ratni plijen.[5]

Svenarodni ustanak je paktično dobio karakter rata između Italije i Crne Gore, kako je zapisao italijanski minstar inostranih poslova grof G. Ćano. A general Pircio Biroli, koji je preuzeo cjelokupnu vojnu i civilnu vlast u Crnoj Gori radi gušenja ustanka, priznao je da držati pokorene Crnogorce, zanesene komunističkom ideologijom, te pokušati da se održi red obećanjima i ubjeđivanjima, značilo je “... isto što i orati more, dakle iluzija”. Preduzete su sve vojne, političke i propagandne mjere za slamanje ustanka. Slijedila je strahovit odmazda (hapšenja i interniranja, strijeljanja, paljenje kuća itd.).  Oko 150 hiljada vojnika upotrijebljeno je protiv ustanika i crnogorskog naroda. Odista se nije moglo odoljeti vojno i brojno nadmoćnijem neprijatelju, sa najnovijom ratnom tehnikom i opremom, i četiri puta jačem ljudstvu. Italijani su uspjeli da do sredine avgusta ponovo zauzmu oslobođene gradove i veća mjesta, te ovladaju svim važnijim komunikacijama.

Značajnu pomoć okupatorima pružile su separatisti i konzervativne građanske snage “... iz redova velikosrpskih građanskih stranaka ... Veliki broj građanskih političara i aktivnih oficira bivše jugoslovenske vojske prihvatilo je poruku jugoslovenske emigrantske vlade da još nije vrijeme za oružanu borbu protiv okupatora”. Došlo je do brzoga osipanja ustaničkih jedinica, posebno zbog pogrešne direktive PK KPJ o vraćanju dijela ustanika svojim kućama. U samome ustaničkome pokretu i vođstvu nastao je rascjep oko dalje borbe protiv okupatora.       

Naporedo sa zavođenjem kvislinške vlasti i antikomunističke milicije, u Crnoj Gori se stvaraju tajne organizacije aktivnih oficira bivše jugoslovenske vojske, koje čine prve začetke četničke organizacije u Crnoj Gori. U oktobru 1941. godine Draža Mihajlović je naimenovao rukovodstvo četničkoga pokreta u Crnoj Gori, kome su prišli većina aktivnih oficira, podoficira i žandarma, najveći dio pripadnika bivših građanskih stranaka, najveći dio državnih činovnika, jedan dio imućnih seljaka, te i dio zavedenih seljaka. Okupator je izdašno pomagao četnike u novcu, hrani, odjeći, obući i naoružanju. Postavši već ranije “peta kolona” u službi okupatoru, oni postaju domaći izdajnici. Početkom 1942. godine četnici su stupili u oružanu borbu protiv narodnooslobodilačkoga pokreta.[6]  Tako se i crnogorski separatisti i velikosrpski centralisti ujedinjuju protiv svoga naroda i vjerno služe okupatoru u njegovom porobljavanju. Separatisti nijesu imali podršku u narodu za stvaranje nezavisne države „Velike Crne Gore” pod okriljem okupatora, niti velikosrpski nacionalisti, koji su kroz četnički pokret stremili „Velikoj Srbiji” na unitarističkom i hegemonističkom principu. Program Stevana Moljevića Homogena Srbija od 30. juna 1941. godine postao je Instrukcijama Draže Mihailovića od 20. decembra 1941. godine Program četničkoga pokreta za stvaranje etnički čiste Srbije u granicama Makedonije, Kosova i Metohije, Sandžaka, Crne Gore, BiH, Slavonije i Hrvatske južno od Karlovca. U ispunjenju, izvršen je genocid nad muslimanskim stanovništvom u Foči, plevaljskoj Bukovici, bjelopoljskome srezu, Čajniču...

Nacionalno-oslobodilačka revolucija, kako je tada nazivana, bila je usmjerena protiv svakog nacionalizma i razbijanja Jugoslavije. U obraćanju narodima Jugosalvije, AVNOJ/Antifašističko vijeće narodnoga oslobođenja Jugoslavije  poziva Crnogorce da ne dozvole da izdajnički četnici prljaju najveće i najslavnije dane crnogorske istorije: dane herojske borbe proti okupatora.   KPJ je tada i jedina politička snaga koja se neposredno bori, ujedinjuje i usmjerava crnogorski narod u nacionalno - oslobodilački pokret i revolucionarnu promjenu vlasti.

Za istorijsku pouku značajno je da navedem da je za vrijeme njemačke okupacije pokušano da se, u oktobru 1943. godine, osnuje „Srpska federacija” koja bi obuhvatala Srbiju, Crnu Goru i Sandžak. Predsjednik bi bio Milan Nedić, koji na pismo predsjednika „Narodne uprave” (marionetske uprave četničko-separatističkoga „jedinstva”) Ljuba Vuksanovića uzvraća da će ona biti čvrst temelj srećne budućnosti srpskome naroda i njegove obnovljene države, naravno u zagrljaju sa velikim Nemačkim Rajhom. Zanimljivo je da je Hitler, (umećem: kojega su veličali srpski patrijarh Varnava i vladika Nikolaj Velimirović), odbio predlog  u aprilu 1944. godine: da Srbi ne bi postali nadmoćni na Balkanu.[7]

Istorija se ne ponavlja, ali se ponavljači trse kada god uzmognu da nametnu propale ideje i namjere. Sadašnji pokušaji da „frontovci” budu u novoj Vladi nastavljaju...

Bivši apostoli, sada mandator i mandatar nove Vlade slijede odanost Srpskoj Crkvi koja poriče sve crnogorsko, ili ga posrbljuje. Episkopije u Crnoj Gori drže pomen ratnome zločincu Draži Mihailoviću. Tako se i Trinaestojulski ustanak obezvređuje.                     Episkop budimljansko-nikšićki Crkve Srbije Metodije Ostojić je tokom parastosa u Gornjem Zaostru kod Berana veličao vođe četnika u Drugome svjetskom ratu Dražu Mihailovića i Pavla Đurišića, odgovorne za ratne zločine i masovne pokolje civilnoga stanovništva. U hramu Svetoga Vasilija Ostroškoga u Nikšiću održan je parastos Dragoljubu Draži Mihailoviću. Liturgiji su prisustvovali predsjednik Opštine Nikšić Marko Kovačević, zvani Šubara, predsjednik SO Nikšić Nemanja Vuković, ambasador Rusije u Crnoj Gori Vladislav Maslenikov… Predsjednik Jakov Milatović je u zvaničnoj posjeti Srbiji bio i na podvorenju patrijarhu Srpske ckve Porfiriju, poborniku Srpskoga sveta. Kasnije “oplakivanje” žrtava na Lazinama samo je verbalna “utjeha”. Episkop Metodije je ujak najavljenome predsjednika Vlade Milojku Spajića, što nagovještava vjernost Srpskoj crkvi, i za izbor podobnoga sastava.

Trinaestojulski ustanak je bio prvi u Jugoslaviji.

Političkim nagodbama desetak godina poslije rata prvi ustanak je pripisan Srbiji. Ustvari, bio je napad na žandarmerijsku stanicu u Beloj Crkvi 7. jula 1941. godine. U proglasu CK KPJ kaže se da se crnogorski narod prvi digao na ustanak. Potvrđuje se i u proglasu CK KPJ na ustanak jula 1941. godine u kome se čak srpski narod poziva na ustanak po ugledu na Crnogorce, „...narod koji je ustao da zbaci okupatorski jaram italijanskih fašista”.[8]

U izvještaju generala Badera, vršioca dužnosti njemačkoga komandanta Srbije, 26. jula 1941. godine, ne pominje se Sedmojulski ustanak u Srbiji.[9]

 

Vrijednosti Trinaestojulskoga ustanka se ne mogu slaviti samo:

Povodno

Pomodno

Paradno

One su za puno doživljavanje/saživljavanje

Radno

Radosno

Radoljubivo

Rodoljubivo

Zavjetno