NIK GAŠAJ                                            

                                                       
Istorijska saznanja ukazuju da albanski narod ima ilirsko porijeklo, da je među najstarijim narodima na Balkanu, da ima razvijen i jedinstven književni jezik i pismo, te da ima razvijenu autohtonu nacionalnu kulturu. Albanska nacionalna kulturna baština potiče još od antičkih vremena gdje se nalaze ilirsko-trački tragovi.

Albanskom narodu je pod raznim vjekovnim okupacijama prijetilo fizičko i duhovno istrebljenje. Pod uticajem tuđih elemenata, nacionalna albanska kultura pretrpjela je evidentne promjene, naročito u periodu otomanske imperije, kada su Turci nastojali da iskorijene sve što je bilo čisto albansko, kao i da nametnu drugu, orijentalnu-islamsku kulturu, s ciljem odvajanja Albanaca od kolijevke evropske civilizacije. Naime, u 15. vijeku Albanija je bila okupirana od strane turske imperije. Uspostavljanje turske vlasti na albanskim teritorijama imalo je dalekosežne posledice za albansku istoriju, kulturu i naciju, kao i za formiranje albanske države. No, i pored toga, Albanci su uspjeli da sačuvaju svoj biološki opstanak, svoj nacionalni identitet, kao i svoju autohtonu kulturu, razvijenu onoliko koliko je mogla da se razvije kroz sve istorijske oluje duhovnog pustošenja.
U srednjem vijeku, u kulturnom i obrazovnom razvoju albanskog naroda značajnu ulogu je odigrala katolička crkva. Naime, njena uloga kao duhovnog predvodnika objašnjava se time što je ona, pored raspolaganja finansijskim sredstvima, imala i kulturni monopol u pripremanju intelegencije toga vremena. Većina kulturnih radnika, naročito u ranijim srednjem vijeku, bili su klerici, odnosno sveštenici. U njihovim rukama bili su filozofija i književnost, obrazovanje i umjetnost.

U prvoj polovini XIV vijeka, prvi put se dokumentuje upotreba albanskog jezika kao pisanog jezika. To je bio značajan korak za albanski nacionalni identitet, jer upotrebom albanskog jezika kao pisanog jezika, postavljene su osnove za dalji njen razvoj kao jezik kulture i albanske književnosti. (Istorija Albanskog Naroda I, Akademija Nauka Albanije -Istorijski Institut, str. 354, Tirana, 2002.)

Prva knjiga na albanskom jeziku je „Meshari“ od katoličkog sveštenika don Gjona Buzukua 1555. godine. Takođe su poznata još tri pisana albanska dokumenta u XV vijeku. Prvi pisani dokumenat je „Formula krštenja“(„Formula e Pagëzimit“) iz 1462. godine, koja u prevodu znači: „Ja te krstim u ime Oca i Sina i Svetog duha“(„Unë të pagëzoj në emër të Atit e të Birit e të Shpirtit shenjtë”).

Drugi pisani dokument na albanskom jeziku je „Riječnik“ njemačkog putopisca, Arnolda von Harfija, iz 1496. godine, koji ima i njemački prevod. Treći pisani dokument je poznat pod imenom “Perikopeja uskrsnog jevanđelja“(„Perikopeja e Ungjillit të Pashkëve“) i potiče iz XV vijeka.

Albanska kultura i duhovni konfesionalni život do XV vijeka su se odvijali pod uticajem latino-rimske katoličke kulture, kao i pod uticajem pravoslavne vizantijske kulture. Međutim, uspostavljanje turske vlasti na albanskim prostorima u XV vijeku praćeno je dubokim promjenama u kulturnom razvoju i vjerskoj strukturi albanske populacije. Dotadašnja hrišćanska vjera kod Albanaca, katolička i pravoslavna, počela je da se mijenja u korist širenja islamizma. Tako da je u XVII vijeku bilo dvije trećine islamiziranog albanskog stanovništva. Širenje islamizacije na albanskim prostorima bilo je prouzrokovano dejstvom više faktora: političkih, ekonomskih, kulturnih, vjerskih, kao i pod pritiskom osmanske turske vlasti, jer je Otomansko carstvo bilo okupatorska i osvajačka  sila. Dakle, kao takva, bila je represivna snaga protiv albanskog nacionalnog identiteta.

Širenjem islamske vjere na albanskim teritorijama dalje se produbio vjerski diverzitet, što je potencijalno stvaralo uslove za razdor, dezintegraciju i raspadanje nacionalnog bića albanskog naroda. Ali, to se nije desilo, upravo zbog etnopsiholoških svojstava, zajedničkog jezika i posebne kulture albanskog naroda. S druge strane, kao što je hrišćanstvo, tako je i islam kod Albanaca postao i ostao, kao narodna vjera i daleko je od intolerancije. Istorijske činjenice ukazuju na postojanje tolerancije i koegzistencije između Albanaca različitih vjerskih pripadnosti.
U kulturnom razvoju Albanaca od posebnog značaja je bilo osnivanje prvih časopisa na albanskom jeziku: „Drita‘‘ i „Dituria“(„Svjetlost“ i „Znanje“) 1884.godine. Poslije upornog zahtjeva kod osmanskih vlasti od strane albanskih intelektualaca, otvorena je i prva nacionalna škola na albanskom jeziku u Korči, 7. marta, 1887. godine. To je bio veliki obrazovni i kulturni istorijski događaj i pobjeda cjelog albanskog nacionalnog pokreta. Dan njenog inaugurisanje pretvorilo se u dan slavlja kao „Dana Učitelja“ kod svih Albanaca.

 Otvaranje ove škole podstaklo je otvaranje i drugih škola u raznim krajevima Albanije. Takođe, društvo „Drita“ iz Bukurešta je otvorilo i učiteljsku školu u Bukureštu na albanskom jeziku,10. maja 1892.godine. Prve novine na albanskom jeziku u zemlji bila je “Koha”, koja je započela sa nedjeljnim izlaženjem 28. decembra 1908.godine.

Jedan od najznačajnih kulturnih događaja je bez sumnje Manastirski (Bitoljski) kongres 1908. godine, o unifikaciji alfabeta albanskog jezika, koji se drugačije naziva i alfabetski kongres. Kongres se odlučio za latinsko pismo od 36 slova, uz upotrebu oba dijalekta: gegijskog i toskijskog. Odluka Manastirskog kongresa da se Albanci okrenu ka zapadu predstavljala je otvoreno objavljivanje kulturne nezavisnosti. Kongres se takođe odlučio za razvoj albanske štamparije u Manastiru (Bitolju) i za publikaciju i distribuciju albanske književnosti.

Kada je riječ o današnjem književnom albanskom jeziku, značajno je istaći Kongres pravopisa albanskog jezika 1972. godine, održan u Tirani. Tom kongresu su prisustvovali predstavnici ne samo Albanije, nego i albanski predstavnici iz bivše SFRJ, kao i predstavnici Albanaca iz Italije, i odlučeno je da svi Albanci koriste jedan jedinstveni književni jezik, upravo onaj koji je danas u upotrebi. Usvajanjem jedinstvenog pravopisa albanskog jezika prevaziđena je i dijalektska podjela (gegijski i toskijski dijalekt).

Istorijski posmatrano, najpoznatiji stvaraoci albanske kulture, kao i najuglednije albanske kulturne ličnosti današnjice su komplementirali i afirmisali nacionalnu kulturu u mnogim pravcima i aspektima. Tako da danas albansku nacionalnu kulturnu originalnost sačinjavaju posebnosti u građevinskoj umjetnosti, zanatstvu, slikarstvu, etnomuzikologiji, etnografiji, kostimografiji, zatim specifičnosti u folkloru, narodnom melosu, narodnom kolu, itd.

Pored toga, Albanci imaju i posebnu nacionalnu umjetnost, književnost, filozofiju etike, istoriju, način organizovanja života i duhovnu konstituciju. Sve to potvrđuje veliki duhovni izvor albanske kulture i albanskog nacionalnog bitisanja.

I najzad, iako su Albanci vjekovima bili pod stranim okupacijama, i pored toga su uspjeli da sačuvaju svoj kulturni i nacionalni identitet. Stoga, karakteristično je istaći, da danas,  svi Albanci u svijetu se izjašnjavaju da su albanske nacionalnosti, iako pripadaju trima religijama: islamskoj, katoličnoj i pravoslavnoj. S tim u vezi poučna su saznanja iz političkih nauka, koja ukazuju: „Ljudi mogu, u manjoj ili većoj mjeri, mijenjati svoju odjeću, politiku, svoje žene, religiju, filozofiju, ali ne mogu mijenjati svoje đedove“. To je jasno rečeno i u tome ne treba dalji komentar.