Nik Gašaj, politikolog          

Saznanja iz političkih nauka ukazuju da za heterogena, višenacionalna, multietnička, multikulturalna i multikonfesionalna društva, kao što je Crna Gora, nije prihvatljiv koncept čiste nacionalne države ili koncept čiste građanske države. Opšti problem s kojim se suočava region Jugoistočne Evrope jeste pojam „nacionalna država“tj. država u multietničkim društvima koja isključivo pripada jednoj etničkoj grupi. U mnogm slučajevima ovo vodi negiranju, odnosno ukidanju pluralizma i tretiranju pripadnika manjinskih naroda kao građana drugog reda. A to je u određenim okolnostma preraslo u međuetničke konflikte i sukobe sa dalekosežnim posledicama(Hju Poylton).

Model nacionalne države u višeetničkom društvu zaoštrava odnos između većinske nacije i nacionalnih manjina. Šta više, takva država preko široke nacionalne mobilizacije sužava prostor djelovanja ne samo za određene etnonacionalne manjine već i za civilno društvo u širem smislu i za miran suživot različitih etnonacionalnih grupa. Na taj način ona može biti osnov ili razlog konflikta i aktivna prepreka u razvoju ukupnog društva. Zbog toga, nacionalna država u ekskluzivnom vidu ne može biti adekvatan zaštitnik i promotor ni većinskog ili većeg etničkog naroda. Svakako, nacionalne države su institucionalni oblik nacionalizma većine.

Na drugoj strani, oni koji se zalažu za princip građanske države u ekskluzivnom vidu, tj. za neobraćanje pažnje na etničko porijeklo, nacionalnu i vjersku pripadnost građana, već svima daju jednaka prava i slobode, u stvari naglašavaju koncept uniformnosti u svim situacijama. A vladavina uniformnosti pravila i statusa, što ovaj princip pretpostavlja, rizikuje da dovede do nepriznavanja specifičnosti koje zaslužuje priznanje i zaštitu, odnosno to dovodi do diskriminacije posebnosti. Zato savremena shvatanja ukazuju da država mora da prihvati aktivnu ulogu i putem različitih mjera stvara uslove za promociju manjine kao kolektiviteta u onim situacijama u kojima individualna prava manjina mogu biti ostvarena samo kroz kolektivnu emancipaciju manjina.

Naprotiv, ako se kolektivna prava ignorišu ili negiraju u političkoj, ekonomskoj i kulturnoj praksi, onda će uvijek trijumfovati većinsko načelo, koje automatski osigurava i monopol i privilegije etničke većine. Ako se većinski princip primjenjuje bez korektiva u odnosu na manjiske narode, onda je posrijedi čisto funkcionisanje načela nacionalne države. S tim u vezi treba ukazati da se princip vladavine većine koji je temelj ideje tzv. građanske države jednostavno ne može primjeniti u višenacionalnim zemljama, a da ne izazove napetosti i, vrlo lako, ozbiljne konflikte.

Inače, krupni problem koji prati demokratiju, jeste onaj koji je više puta raspravljan od Aristotela do Džona Stjuarta Mila, a odnosi se na tzv. tiraniju većine. Većina, samo po sebi, ne čini da se njenom podrškom zlo pretvara u dobro. Franc Nojman je primjetio da glas većine ne može zlo učiniti dobrim, već da zlo uz podršku većine postaje samo veliko zlo.       

Nameće se pitanje: koji tip odnosa među različitim nacionalnim i kulturnim zajednicama pretpostavlja u jednoj demokratskoj državi, u smislu stvarne jednakopravnosti i poštovanja razlika, odnosno o realnim mogućnostima za afirmaciju različitih kultura. S tim u vezi ključno pitanje savremene demokratske države je kako spojiti liberalno pravo na individualnu jednakost svih građana sa pravima različitih etnonacionalnih manjina.

Koncept multikulturalizma predstavlja ozbiljnu savremenu dopunu i korekciju, ako ne i alternativu klasičnoj liberalnoj koncepciji države i politike. Ideja multikulturalizma je da jača demokrstsku politiku uključivanja, a da umanji realnu situaciju isključivanja, različitih nacionalnih, etničkih i kulturnih kolektiviteta unutar jedne političke zajednice, odnosno države. Multikulturalizam izvodi pitanje nacionalnih manjina i etničkih grupa iz privatne i uvodi ih u javnu sferu. Jer, nije dovoljno da se različitost toleriše, nego je potrebno da se to afirmiše u pravom smislu kao kreativni činilac u ukupnom kulturnom razvoju.

U pravno-politički sistem treba da budu utemeljene osnove integrativnog multikulturalizma. Naime, državu treba organizovati na principu jednakosti građana u pogledu životnih šansi i uslova za ostvarivanje njihovih individualnih planova. Takođe, treba ustanovti i kakve su percepcije društva i države u odnosu na multikulturalnost kao stvarnost koju treba urediti. Riječ je o integraciji etnonacionalnih manjina u društveni okvir koji je dovoljno širok i fleksibilan, ne samo da prihvati njihove identitete ravnopravnim, već i dovoljno stabilan, atraktivan i otvoren u smislu stvaranja društvenih uslova za prevazilaženje etnocentričnosti. U tom kontekstu smatram da je kombinovana demokratija, odnosno liberalno-komunitarni tip političkog sistema najprimjereniji našem pluralnom, multietničkom i multikulturalnom društvu.

I na kraju, može se konstatovati, da u nas, teško može doći do stvaralačkog dijaloga, društvenog i političkog pomirenja i prevazilaženja podjela, odnosno izlaska iz političke i institucionalne krize, dok god se od svih političkih struktura  ne priznaje samostalnost i suverenitost države Crne Gore; ukoliko se negira neka nacija ili crkva; dok se ispoljava neprimjerena retorika o manjinskim narodima i državama njihovih matičnih naroda; dok su prisutne pojave ekstremnog nacionalizma i klerikalizma;  dok je prisutna konzervativna politička svijest i nerazvijena politička kultura; dok se crkva zloupotrebljava i instrumentalizuje u političke svrhe; dok se dovodi u pitanje vladavina prava i pravna država; dok se zloupotrebljavaju zakonska i ustavna ovlašćenja od strane nosilaca državne i lokalne vlasti;  dok se glorifikuju pojedini istorijski događaji; dok se govore o istorijskim i neistorijskim narodima, odnosno o zaslužnim i manje zaslužnim; dok se falcifijuju istorijske činjenice; do se o stručnim pitanjima  bave nestručni ljudi; dok se politikom bave politički neobrazovani kadrovi. Riječju, društvenom razvoju i progresu, kao i izgrađivanju skladnih međunacionalnih odnosa, nisu potrebni „intelektualna i politička blebetala“ kako je to govorio Žan Pol Sartr, odnosno mediokriteti, već novi stručni i moralni ljudi, koji imaju čiste ruke. Zatim, potrebne su i nove i stvaralačke ideje i novi rezultati, kao i izgrađivanje nove savremene političke kulture na osnovama evropskih vrijednosti.