U ovome kontekstu valja reći sljedeće: kada se govori(lo) o jugoslovenskom revolucionarnom putu u socijalizam, i kada se zastupa(o) njegov kontinuitet, shvaćen u smislu zastupanja i priznanja njegovog osnovnog samoupravnog karaktera, uvijek se ima, i mora imati, u vidu, činjenica da samoupravljanje kao društveno (realizovano) stanje nije – naravno ni u ratu, ali ni kasnije, ni u fazi revolucionarnog etatizma, niti i poslije zvaničnog uvođenja samoupravljanja 1950.g. – dostizavalo i dostiglo neki odlučujući, viši stupanj i kvalitet. Ali se njegova prisutnost u zametku ne može negirati. Pa ni kasnije, tokom više decenija funkcionisanja, samoupravljanje u bivšoj SFRJ nije bilo u bitnom zaživjelo u stvarnosti u društvu. Politički birokratski i autoritarni faktor ga je stalno onemogućavao i blokirao. Ali je isto tako velika i nepobitna činjenica i istina da je samoupravljanje postojalo kao društveni proces, i to je, naravno, podrazumijevalo, i njegovo postojanje i kao društvenog, određenog i konkretnog stanja. Ovo je značilo ‘’samo’’ sljedeće: da je jugoslovensko i crnogorsko društvo – te njihove onovremene komunističke elite (barem pretežno, tj. deklarativno i programski!) – bilo svjesno da se razvoj socijalizma i samoupravljanja, odnosno istinske i prave i nacionalne i socijalne dimenzije demokratije ne može odvijati lako i bez problema. To je smisao i Lenjinove poruke iznijete na početku ovog rada.

Samoupravljanje je u bivšoj SFRJ, i u Crnoj Gori, više decenija činilo radne ljude i građane subjektima njihovih sopstvenih, ličnih, ali i društvenih životnih tokova razvoja, tj. kovačima njihove sopstvene sreće, i boljeg, kvalitetnijeg života. Ogromno je podstaklo razvoj jugoslovenskih i crnogorskih materijalnih, proizvodnih snaga i istorijski relativno u vrlo kratkom roku, bilo stvorilo od Jugoslavije i Crne Gore zemlje industrijski srednje razvijene i u društvenom smislu posve savremene zajednice. Uz to, zajednice sa solidnom društvenom i privrednom, te snažnom i perspektivnom ukupnom ekonomskom, osnovom socijalizma i demokratije za njen dalji samoupravni, a to je značilo i civilizacijski, obrazovni, kulturni, naučni i emancipacijski razvitak kao ekonomske i političke vlasti i radnih ljudi i građana u kontekstu onovremenog zvaničnog ideološkog i državnog političkog i uopšte masovnog i širokog kulturnog i prosvjetiteljskog programa  i projekta oslobođenja radničke klase i radnog čovjeka uopšte, od svake dominacije i svih vrsta podvrgavanja sili otuđenih struktura i različitih vrsta otuđenih centara moći, kako u užem političkom domenu partijske birokratije tako i u širem domenu nacionalističko-šovinističkih snaga uopšte u društvu. Sve je to moralo po imanentnosti svog društvenog bića i karaktera jednog ovakvog zapravo u biti epohalnog projekta i zadatka, svrhe i cilja, da mijenja mnoge odnose, interese i pozicije u društvu, što je nailazilo na velike, pokazalo se na kraju i tragično, destruktivno i krajnje krvavo i rušilački nepremostive antidemokratske i anticivilizacijske prepreke i otpore, čiji je rezultat na kraju bio uništenje i raspad socijalističke Jugoslavije, tj. SFRJ.

              Zaključak

Bez dimenzije nacionalnog i socijalnog identiteta, bez pozitivnih i naprednih, liberalnih, humanih, transgeneracijskih tekovina iz cjelokupne dosadašnje istorije čovječanstva, bez moderne ljudskopravaške borbe i dimenzije takođe i osobito bez nje!, antifašizam i nije uopšte antifašizam, a crnogorski ponajmanje ako se tako može reći, a može, mora i treba itekako! Bez svih ovih dimenzija i borbi, načela i sadržaja, stavova i ideja-vodilja, on je ništa! Da bi samo sa jednim prijerom potkrijepili ovu tezu, navodimo neke karakteristične momente iz djelovanja crnogorskog mislioca, filozofa, književnika i književnog kritičara, publiciste i novinara, Milana F. Rakočevića. I njegovo djelo, i njegov način mišljenja, i  njegov pogled na svijet, kao paradigma ukupnog crnogorskog filozofskog pogleda na svijet, pokazuju da je crnogorski antifašizam sinteza sveukupne crnogorske slobodoljubive i humanističke milenijumske borbe i otpora svakom zavojevaču i svakom zlu uperenom na uništenju narodne crnogorske zajednice, duše i duha, crnogorske nezavisne otadžbine i crnogorskog naroda u cjelini.

Za Rakočevića je Njegoševa umjetnička filozofija izdanak, najbolji i najuzvišeniji, nastavljač i baštinik crnogorske narodne filozofije, filozofskog slobodoljubivog i pravdoljubivog pogleda na svijet crnogorskog naroda, u kojoj je i u kojem je um i duša crnogorskog etnikuma/naroda/nacije. Na osnovu ove i ovakve narodne filozofije crnogorskog naroda, logično je i prirodno da se formira, afirmiše i razvije moderan crnogorski antifašistički pogled na svijet – koji je opet logično i prirodno kao nastavak autentičnog crnogorskog narodnog slobodarstva krajnje i beskompromisno kritičan i antipodan svakoj vrsti izdajstva slobode i nezavisnosti zemlje/otadžbine/domovine, kvislinštva i slugeranjstva bilo kom okupatoru i uzurpatoru/neprijatelju – čiji je neizostavni dio, a u jednom dugom periodu i njegov ključni segment, bio i komunistički pokret. Jer, sloboda i pravda se samo i jedino mogu afirmisati, braniti, očuvati, graditi, razvijati i razviti na temelju upravo slobode i pravde – nikako ne drugačije!

Iz ovih suštinskih identitetskih milenijumski ukorijenjenih humanističkih, slobodarskih i pravednih vrijednosti narodne filozofije i pogleda na svijet crnogorskog naroda, on je i mogao i morao tako masovno, odlučno, beskompromisno, herojski, intimno, svojski i gotovo zdušno prigrabiti i prigrliti komunizam! ''Zar nije istina da su komunisti učinili ono što je izgledalo nemoguće, i da se drže kad je sve drugo palo? Istina je da je četništvo veleizdaja, i kriminal, i sramota nacionalna, i da su Njemci razbojnici,                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                  kriminalci, i da je fašizam razbojništvo, i da ga treba uništiti da ne uništi čovječanstvo.''[1]          

Milan F. Rakočević, piše akademik DANU dr Danilo RADOJEVIĆ,[2] rođen je 24. marta 1914. godine, u selu Krnja Jela, kod Šavnika. Gimnaziju je učio u Kolašinu i Bijelom Polju, a završio u Nikšiću (1934). Studije filozofije diplomirao je na Filozofskome fakultetu u Ljubljani, đe je i doktorirao (1941)  s disertacijom Njegoševa etika čojstva (P. P. Njegoš i čojstvo). Diplomirao je i na grupi za jugoslovensku književnost (1938).

Već dok je bio učenik završnih razreda gimnazije, a zatim kao student, pripadao je književnome pokretu „Nova književna Crna Gora“, i sarađivao u nikšićkoj Slobodnoj misli i časopisu Valjci, od 1932. godine. U tome časopisu objavljivao je prikaze na knjige koje je izdavao beogradski Nolit. Stav prema društvenoj funkciji književnosti ispoljio je u prikazu knjige Razlazi Vladimira Milića.[3] Za Milićevu knjigu kaže da je „važan prilog našoj mladoj socijalnoj lokalnoj literaturi“. O knjizi E. Luke Torkvemada i španska inkvizicija[4] on je zapisao da u istoriji hrišćanstva imaju dvije glavne faze: prva kad je ono progonjeno i druga kada ono progoni i čini zločine, tj. kada je inkvizicija djelovala pod devizom: „Bolje je da 100 pravih pogine nego jedan jeretik da umakne“. Iako je ta knjiga objavljena iste godine kada je počela strahovlada fašizma u Njemačkoj, Rakočević je već imao saznanja o tamošnjim zlodjelima pa je zapisao da inkvizicija nije potpuno uništena, već se u najnovije doba javila kao „Hitlerov antisemitizam i antiliberalna akcija“, te da to „nije ništa drugo nego posljednji izdah inkvizicije“.[5] Na događanja u tadašnjoj Njemačkoj odnosi se i roman Jer oni znaju šta rade E. Osvalda, o kome M. F. Rakočević kaže da je ta knjiga u maju 1933 godine spaljena u Berlinu, zajedno „sa ostalim mnogobrojnim najboljim djelima savremene njemačke književnosti“.[6] I u prikazu romana E. Tolera, Jedna mladost u Njemačkoj, Rakočević osuđuje fašistički teror, pa kaže da je Tolerov roman slika o životu generacije koja je „zahvaljujući crnom i sramnom bijesu hitlerizma, morala da napušta svoje zavičaje“.[7]

Imajući sve ovo u vidu, te vidjeći povezanost svih istorijskih crnogorskih, i nacionalnih i građanskih i multietničkih i multivjerskih vrijednosti i milenijumskog crnogorskog trajanja kao neizostavne ''pripreme’’, preduslova i predvorja modernim tokovima savremenog i pojmovno dakako prepoznatljivog antifašizma, crnogorski antifašizam je, kao i sve druge ključne vrijednosti crnogorskog aktuelnog suverenističkog bloka, u velikoj opasnosti od rastakanja i uništenja. Kao malom narodu Crnogorcima nikako ne ide u prilog i u korist da dijele i razdvajaju principe (vrijednosti) od interesa. Svoje temeljne istorijske identitetske vrijednosti ako ''oroče'' kratkoročno, tj. u skladu sa tzv. konjukturnim i trenutnim interesom, gube i njih i kao kulturu sjećanja i kao živu ''materiju'', tj. misao i djelo vitaliteta, ali i sebe kao ozbiljnu destinaciju i odgovornog subjekta sposobnog i p(r)ovjerljivog da ih na trajan i time produktivan, efikasan, uspješan i strateški i dugoročno koristan način osigura kao opšte i javno dobro. ''Grešimo što sistematski stavljamo na suprotne strane interese i principe. Ponekad se oni spajaju. Velikodušnost je ponekad umešnost, a uskogrudost neumešnost. Naš cinični svet sa gnušanjem odbija da to prizna, ali istorija je krcata uverljivim primerima. Često, kad neka zemlja izda svoje vrednosti, ona takođe izda svoje interese.''[8]