Nik Gašaj, politikolog                                                                                                                                                      

                                                                                                                                                            
Raspad evropskih socijalističkih federacija, međuetnički ratovi devedesetih godina prošlog vijeka u bivšoj Jugoslaviji, međuetničke tenzije u jednom broju zapadnoevropskih zemalja aktuelizovali su pitanje kako razlikovati nacionalno-emancipatorske pokrete, nacionalne osjećanje i respektovanje nacionalnih vrijednosti od šovinizma, to jest od ispoljavanja netolerancije i mržnje prema drugim narodima. Riječju, kako razlikovati princip kao jedan (moderni) vid oblikovanja (organizovanja) ljudske zajednice od nacionalizma kao ideologije “krvi i tla”.

Pitanje, međutim, nije sasvim jednostavno budući da se u literaturi sreću dva potpuno suprotna značenja pojma nacionalizma. Pojedini autori, osobito s bivšeg jugoslovenskog prostora, pojam nacionalizma razumijevaju isključivo u negativnim konotacijama, kao što su šovinizam, nacionalni unitarizam, seperatizam, hegemonizam,itd.

U zapadnoevropskim zemljama, međutim, termin nacionalizma koristi se u negativnom i u pozitivnom smislu. Ono što se na balkanskim prostorima razumije kao nacionalni osjećaj, na Zapadu se kvalifikuje kao nacionalizam u pozitivnom smislu. A nacionalizam u smislu šovinizma, kako se inače u balkanskim zemljama taj pojam razumijeva, na Zapadu se označava kao etnonacionalizam koji ima svoje sinonime(rasizam, džingoizam i sl.).

Dva lika nacionalizma proizilaze iz dvostruke prirode same nacije. Ona je vid emancipacije i vid otuđenja. Nacija ne proizvodi uvijek i samo nacionalizam u smislu ideologije „krvi i tla” i šovinizam. Da nacija nije apriori proizvođač šovinizma i hegemonije potvrđuju primjeri različitog ponašanja Italije i Njemačke u različitim istorijskim situacijama. Te dvije zemlje između dva svjetska rata imale su totalitarne sisteme, vodile su politiku agresivnog nacionalizma i rasizma, a danas su u samom vrhu demokratskih zemalja.

Nacionalizam, prema tome, apriorno nije ni dobar ni loš, odnosno može biti i dobar i loš. On nije uvijek samo pozitivan niti je uvijek samo negativan. Napetost tih potencija inheretna je nacionalizmu, ali nije nerazrješiva. Koja potencija će dolaziti više do izražaja zavisi od konkretnih društvenih uslova, to jest od toga da li su na sceni autoritarne ili demokratske snage. Nacionalizam u različitim vremenima i istorijskim situacijama može imati oslobodilačku ulogu, služiti ciljevima nacionalne ravnopravnosti, i biti pretpostavka demokratije, a opet, u nekim drugim vremenima i situacijama može se ispoljavati kao šovinistička i osvajačka ideologija, biti smetnja integracionim procesima i kočnica demokratije. Nacionalizam, primjera radi, nema isto značenje za Engleze i za katoličku zajednicu Sjeverne Irske. Za narode Južne Amerike nacionalizam ima odbrambeni smisao, dok sa stanovišta SAD on može da se tumači kao antiamerikanizam, antiglobalizam, pa čak i kao antidemokratizam. Prema tome, nacionalizam nije jednoznačen niti je uvijek isti, bez obzira na razlišita vremena i istorijske okolnosti.

Različiti su korijeni i uzroci nastajanja nacionalizma. Obično se smatra da su korijeni nacionalizma u ekonomskoj zaostalosti. To, međutim, ne može biti opšte pravilo. Jer, nacionalizam se javlja i u ekonomski razvijenijim sredinama. Ako ljudi stoje ekonomski dobro, to ne znači da oni u tim uslovima gube interes i za svoj nacionalni identitet

Prema tome, uzroke nacionalizma šovinističe provenijencije (etnonacionalizma) ne treba tražiti u naciji po sebi, već u sticaju različitih okolnosti unutar pojedinih nacionalnih država. Prije svega, u neravnopravnosti nacionalnih kolektiviteta, odnosno u potiskivanju identiteta pojedinih nacionalnosti unutar nacionalno složenih država. Ali bi se s priličnom dozom sigurnosti moglo pretpostavljati da su u zemljama sa zakašnjelim nacionalnim razvojem, u kojima su građanska klasa i građanska svijest u povoju, jači akcenti na etničkom nego na demokratskom principu, te da su i veće mogućnosti da nacionalno pitanje preraste u agresivni nacionalizam i šovinizam (Milenko Marković). Da zaključimo: postoji saglasje u pogledu razlikovanja etničkog nacionalizma (šovinizma) i nacionalno emancipatorskog principa. Nacionalizam se razumije u dva osnovna značenja: kao ideologija nacionalne emancipacije i ravnopravnosti naroda i kao ideologija „krvi i tla”, kao šovinizam   i rasizam.

Naime, svi oni sadržaji kao što su etnička netolerancija, etničko čišćenje, šovinizam i slično označavaju se etnonacionalizmom u zapadnoevropskim sredinama ili nacionalizmom u zemljama istočne i jugoistočne Evrope. Čini nam se racionalnim iz kategorijalnih i istorijskih razloga da se u zavisnosti od toga koji su nacionalni ciljevi i kakvi su metodi njihovog ostvarivanja u upotrebi, razlikuju nacionalno-emancipatorski i etnički nacionalizam (etnocentrizam). Ovaj drugi tip nacionalizma Habermas naziva fundamentalizmom, koji je, budući da vodi netolerantnosti, nespojiv s ustavnom demokratskom državom. Ako je u prošlosti za neprijatelja demokratije označavana socijalna nejednakost, danas je njen najveći neprijatelj, etnička homogenizacija. Nacionalizam koji sanja o etnički homogenom društvu inkompatibilan je s demokratijom.
Koje bi mogle biti osnovne karakteristike nacionalizma emancipatorske provenijencije? To su ljubav prema nacionalnim vrijednostima sopstvenog naroda i uvažavanje vrijednosti drugih naroda; otvorenost prema svijetu i ulaženje u integrativne asocijacije; otvorenost prema modernizacijskim i demokratizujućim procesima; nezavisnost i ravnopravnost u odnosima među narodima, i spremnost da se sporovi s drugim narodima rješavaju isključivo mirnim putem, povezivanje unutrašnjih sloboda građana sa spoljnom slobodom nacije; otvorenost za suživot s različitim nacionalnostima (multikulturalizam).

Koje mogu biti karakteristike etnonacionalizma: veličanje sopstvenog a unižavanje drugih naroda; govor mržnje; za sve nedaće „svoga” naroda optužuje druge narode i spoljni svijet (teorija zavjere); rat za teritorije; etničko čišćenje; „životni prostor svoje nacije traži na groblju druge nacije”; identitet pojedinca svodi na jednu jedinu dimenziju, na etničko porijeklo; odbojnost prema demokratiji, sklonost prema tiraniji; kolektivno iznad individualnih prava i sloboda itd.
I najzad, iako saznanja iz savremenih političkih nauka jasno ukazuju o postojanju dvije vrste nacionalizma: negativnog i pozitivnog, u Crnoj Gori, pojam nacionalizma se koristi isključivo u negativnom smislu.U poslednje vrijeme često se govori o crnogorskom nacionalizmu u negativnom smislu. Može se pretpostivi da se to radi zbog  stručno-političkog neznanja, ali možda i zbog nekih drugih razloga i motivacije. Međutim, posvjećenost Crnogoraca, kao i drugih nacija afirmaciji, razvoju i emancipaciji svoje kulture i nacionalnog identiteta, tj. respektovanje svojih nacionalnih vrijednosti, predstavlja odbranbeni, odnosno pozitivni nacionalizam, a koji je veoma važan za nacionalno civilizacijsko bitisanje.Naprotiv, nacionalizam u negativnom kontekstu jeste tada i kada preraste u šovinizam, nacionalnu mržnju, međunacionalnu netoleraciju ili kad neki narod/država vodi  osvajački rat  protiv drugih naroda i zemalja radi okupacije tuđih teritorija. To u političkoj teoriji se zove nacionalistička ideologija „krvi i tla“, a koja je tokom istorije bila dosta prisutna i  na prostorima Balkana.