U „Komunističkom Manifestu“, u jednom od najpoznatijih djela Marksa i Engelsa, gdje je jasno osvijetljen i prikazan put koji proleterijat i komunistički pokret, kao avangarda radničke klase, treba da prođu do svoje konačne pobjede, i koji je danas uistinu zastario i anahron – kao što su čak i u času nastanka Manifesta bili anahroni i neki drugi djelovi samog Manifesta, ali koji u cjelini zbog toga nije ni u tom  vrremenu, pa evo ni danas u potpunosti izgubio na svojoj upotrebljivosti, aktuelnosti, emancipacijskom ulogu i univerzalnim i civilizacijskim porukama! –  stoji jedan dosta često citirani stav, koji zaista upada u oči svojom slobodarskom i univerzalnom porukom, svojim humanizmom, a on glasi: „da na mjesto buržoaskog društva s njegovim klasama i klasnim suprotnostima stupa udruživanje u kome je slobodni razvitak svakog pojedinca uslov slobodnog razvitka za sve“.[1]

Šta drugo može da znači ovaj stav do tô, da je glavni zadatak socijalističke revolucije da uspije da izgradi slobodu za svakog pojedinog čovjeka, dakle, da izgradi uslov, neophodan i nužan, za slobodu sviju, za slobodu društva, za slobodu svjetske zajednice. I šta znači ovaj stav ako ne samoupravljanje, ako ne razvoj takvih društvenih zajednica, stvarnih ljudskih zajednica, pomoću kojih individue postižu svoju stvarnu slobodu, svoj stvarni, „z b i l j s k i  ž i v o t“, koji ‘’nije više posredovan ukidanjem privatnog vlasništva, komunizmom“,[2] i koji je’’pozitivna čovjekova zbiljnost’’, a ne življenje u „dosadašnjim surogatima zajednice, u državi, itd.“, kako su takođe pisali Marks i Engels.

Treba, svakako, istaći, da kada su u pitanju stavovi klasika marksizma o samoupravljanju, tj. o proleterskoj revoluciji i diktaturi proleterijata – pojam koji svakako nije izdržao probu i koji je, na primjer nasuprot savremenosti i aktuelnosti pojma otuđenja, danas zaista anahron i prevaziđen pojam – da se ne može ni u kom slučaju izbjeći Pariska komuna, prva u istoriji ljudskog roda moderna svjetska socijalistička proleterska revolucija, koja se, ako se pokušava zaobići, uvijek sama nameće, svojom veličanstvenom revolucionarnom, istinski proleterskom, anticipacijom mogućeg političkog i ekonomskog oslobođenja radničke klase.[3] Karl Marks je u svojim tekstovima posvećenim Pariskoj komuni, dao njenu dosad najpotpuniju ocjenu, a istovremeno i najdetaljnije razvio svoje shvatanje o proleterskoj revoluciji i diktaturi proleterijata. I kada se govori o Marksovom shvatanju i viđenju samoupravljanja, od suštinskog značenja je njegova ocjena Pariske komune, komune koja zapravo po svom osnovnom i sadržinskom smislu i nije mogla ništa drugo značiti do samoupravljanje. Pariska komuna se zbog toga uvrštava u kategoriju takvih prelomnih momenata u istoriji ljudskog društva, kao što su Oktobarska revolucija, taj veliki ‘’službeni’’ početak epohe socijalizma u svijetu i socijalizma kao svjetskog procesa (bez obzira na njegovu tragičnu i tužnu, samourušavajuću prije svega sudbinu!), ili kao što se može slobodno reći, otpor jugoslovenskog autentičnog revolucionarnog puta i nasljeđa, odnosno socijalističkog samoupravnog društva birokratskom, etatističkom, krajnje otuđenom i autoritarnom, totalitarističkom, apsolutno postvarenom deformitetu socijalizma staljinističkog tipa.

„Sušta suprotnost Carstva, bila je komuna. Parola „socijalne republike“ kojom je Pariski proleterijat objavio februarsku revoluciju, izražavala je samo neodređenu težnju za jednom republikom koja je imala da ukloni ne samo monarhijski oblik klasne vladavine nego i samu klasnu vladavinu. Komuna je bila određeni oblik ove republike“.[4]

Pariska komuna je počela da ostvaruje u praksi poznatu Marksovu misao da fabrikama i mašinama, tim čudesnim proizvodima ‘’sa divnom moći da skrate ljudski rad i učine ga plodnijim’’, da tim novim snagama društva „da bi dobro funkcionisale, treba da vladaju novi ljudi, a to su radnici“.[5] Pariska komuna i višedecenijski samoupravni put u socijalizam Jugoslavije i Crne Gore su bili i ostali direktni nastavci ovih Marksovih misli.

S predavanjem fabrika i zanatskih radionica na upravljanje radničkim kolektivima, u Komuni je na inicijativu radnika, stvoren prvi radnički savjet u istoriji i donet prvi statut koji je regulisao njegov sastav, način izbora i funkcije. Povodom ovoga, Boris Kidrič je pisao: „U ovom stvaralačkom usponu on (misli se na revolucionarni pariski proleterijat), je u suštini pronašao sadržinu, kako radničkog upravljanja preduzećima, tako i udruživanja trudbenika u socijalističku cjelinu. Ovo je utoliko više karakteristično što proizilazi kao neposredni rezultat revolucionarne proleterske akcije, a ne pod uticajem nekih cjelovitih teorijskih i ideoloških postavki“.[6]

Josip Broz Tito je u svemu ovome bio još određeniji kada je u svom ekspozeu u Skupštini, 26. juna 1950. godine rekao: „Preuzimanjem sredstava za proizvodnju u državne ruke još nije bila ostvarena akciona parola radničkog pokreta „Fabrike radnicima“, jer parola „Fabrike radnicima“, nije neka apstraktna propagandistička parola, već takva koja ima u sebi duboki sadržajni smisao. Ona sadrži u sebi čitav program socijalističkih odnosa u proizvodnji: u pogledu društvene svojine, u pogledu prava i dužnosti trudbenika i – prema tome – može se i mora ostvariti u praksi, ako mislimo da zaista izgradimo socijalizam“.[7]

Istovjetna ovoj poruci je i sljedeća Lenjinova misao: „Proleterijatu treba ukazivati kako konkretnim mjerama kretati revoluciju naprijed. Kretati revoluciju naprijed znači ostvariti samoupravljanje. Samoupravljanju ne smeta porast demokratije. Komuna znači potpuno samoupravljanje.“[8]

Za Lenjina je, dakle, samoupravljanje neophodan uslov da bi revolucija, „osvajanje demokratije“[9], tj. osvajanje carstva slobode, i prevladavanje carstva nužnosti, moglo pozitivno ići naprijed.

Ukažimo ovdje na još jedan bitan momenat koji je povezivao jugoslovensku i crnogorsku socijalističku stvarnost sa izvornom mišlju marksizma-lenjinizma i istorijom najprogresivnijih ostvarenja svjetskog revolucionarnog proleterijata. Pariska komuna je razvila problem rada do problema slobode. Time je ona, „postavila fundamentalno pitanje slobode.“[10] I ne samo to, već je i „razrešila ontologiju slobode“.[11]

U ovom kontekstu od suštinskog značenja je sljedeća misao Edvarda Kardelja, koja bi se čak mogla, a po aktuelnim gorućim društvenim i nacionalnim dilemama u Crnoj Gori i morala! ticati i savremene Crne Gore, njenog apsolutno suverenog prava da kao međunarodni subjekt isključivo samostalno riješava sva svoja društvena pitanja, osobito, dakle, u današnjem izazovnom vidimo našem, crnogorskom slučaju i pitanju kada nam je ugrožena elementarna državna i društvena nezavisna egzistencija i samostalan, autentičan, istorijski, samobitan put u svim sferama narodne, tj. nacionalne egzistencije i postojanja : „Bitno za osećanje slobode jednog naroda jeste da, pored političke i kulturne samostalnosti, raspolaže i viškom svog društvenog rada i upravlja cjelokupnom društvenom reprodukcijom“.[12] Ova Kardeljeva misao je izrečena na tragu sljedeće poruke Marksa. „Njena prava tajna (misli se na tajnu Pariske komune), bila je ovo: ona je po svojom suštini bila vlada radničke klase (čitaj: diktatura proletarijata), rezultat borbe proizvođačke klase protiv prisvajačke klase; ona je bila najzad pronađeni oblik pod kojim se moglo izvršiti ekonomsko oslobođenje rada. 

Bez ovog posljednjeg uslova, komunalno (čitaj: samoupravno) uređenje bilo bi nemogućnost i obmana. Politička vladavina proizvođača ne može postojati uporedo s ovekovečenjem njegovog socijalnog robovanja“.[13]

Dakle, i Marks i Kardelj, upozoravaju, da bez ekonomskog oslobođenja rada, da bez raspolaganja viškom rada, bez tog „poslednjeg uslova“, samoupravno (komunalno) uređenje bilo bi nemogućnost i obmana, bez toga nema ni osećanja „slobode jednog naroda“. Vidimo, koliko je u elementarnoj, početnoj fazi i etapi postojanja i egzistencije jednog naroda i jedne nacije, jedne zemlje i države, povezano to fundamentalno osećanje „slobode jednog naroda’’ sa mogućnošću i stvarnošću da samostalno bira svoj istorijski put i da samostalno i nezavisno uređuje sva svoja državna i društvena pitanja. To je osnov za istinsko međusobno poštovanje svih  njegovih pripadnika i članova, grupa i kolektiva, kao i za usaglašavanje i ravnotežu svih njihovih pluralnih autentičnih interesa, ali i za samopoštovanje svakog naroda kao cjeline i prva pretpostavka za njegovo puno i bogato, svestrano, sadržajno i uspješno postojanje, razvoj i prosperitet u svim oblastima nacionalnog i drušvenog, materijalnog i duhovnog života.

„Borba radničke klase protiv kapitalističke klase i njene države stupila je s pariskom borbom u novu fazu. Ma kakav bio neposredni ishod stvari, osvojena je nova polazna tačka od svetsko-istorijske važnosti“.[14]