Samoupravljanje je i osnovna tema ovog teksta, koji ima ne samo istorijski već i aktuelni značaj. Zapravo, ovđe je istorijski aspekat razvoja i postojanja ideje samoupravljanja valorizovan u svjetlu njegovog (is)korišćenja i prevrednovanja  sa ciljem uviđanja njegovog ogromnog potencijala za sagledavanje ukupnih sadržaja i aktuelnosti pojma antifašizma kao sastavnog i nerazdvojivog dijela crnogorskog identiteta i njegovog nacionalnog i državnog habitusa.   Pokušaćemo, dakle, da u najvažnijim čvornim tačkama, ostvarimo jedan prilog za jedno moguće šire istraživanje i provje(t)ravanje ne samo oslonca ideje samoupravljanja u mnogim aspektima njegovog teorijskog, istorijskog, nacionalnlog i socijalnog uporišta, već i oslonca crnogorskog identiteta u domenu antifašizma i upravo njegove sadržinske autentične slobodoljubivo-moralno-etičko-čojsko-humanističko-revolucionarne ose koja je nezamisliva bez njene korijenske baze u jugoslovenskom i crnogorskom narodno-oslobodilačko-nacionalno-socijalno-samoupravnom vidu čiji se korijeni i prvi sistematičniji i ozbiljniji, organizaciono i institucionalno čvršćiji i sadržinsko ispunjeniji vidovi afirmacije nalaze u oružanom dijelu ove revolucije, tj. u periodu 1941-45. godine, ali i ranije, počev od perioda postojanja Crne Gore kao nezavisne države, preko osobito značajne i neuralgične 1918.g., kada je Crna Gora izgubula svoju suverenu i međunarodno priznatu držravnost, ali i mnoge druge, zapravo redom idući sve ključne identitetske vrijednosti, a potom i, kako smo to već viđeli, preko čuvenog Belvederskog protesta iz 1936.g. udruženih crnogorskih rodoljubivih i patriotskih, i nacionalnih i socijalnih, snaga sa horizontom posvemašnjeg, odnosno ukupnog oslobođenja crnogorskog naroda, dakle, i od nacionalne i od socijalne okupacije i eksploatacije, negiranja osnovnih narodnih, nacionalnih i ljudskih atributa i vrijednosti.

S obzirom da je u teorijskom, istorijskom i etičkom smislu, uporište onog dijela borbe crnogorskog antifašizma iz revolucionarnog partizanskog perioda Drugog svjetskog rata, tj. jugoslovenske i crnogorske oružane revolucionarne borbe, svakako u izvornim djelima osnivača marksizma i u istorijskim događajima i pojavama koje su se zbile i odigrale upravo u vrijeme pojave prvih marksističkih djela i još za života osnivača marksizma i koje su bile i potvrda i neiscrpno vrelo njihove teorijske vrijednosti, odmah na početku ćemo se osvrnuti upravo na te istorijske fenomene i na te periode istorijskog razvoja univerzalnih vrijednosti revolucionarnih gibanja i oslobodilačke prakse svjetskog radničkog pokreta.

U ovom smislu neophodno je analizirati osim ključnih poruka osnivača marksizma i osnovne poruke Pariske komune, da bi se kasnije poslije takođe kraće obrade Oktobarske revolucije i jugoslovenske oružane revolucije 1941-45. g. i zvaničnog uvođenja samoupravljanja 1950. g., dobilo sadržinsko sintetičko značenje samopravljanja kao suštinskog oličenja i paradigme antifašističkog puta komunističko-socijalističke Jugoslavije i Crne Gore, paradigme koja in nuce izražava sve ono pozitivno nasljeđe antifašizma koje nam je ostalo do danas i za budućnost – samostalan istorijski put, nezavisnost, međunarodni državno-pravni subjektivitet, raavnopravnost i dijalog, afirmacija biletarnih i multilateralnih pozicija i prakse u međunarodnim državnim odnosima, na jednoj, i ravnopravnost i dijalog, afirmacija svih federativnih državnih i etničko-narodnosno-nacionalnih sukonstitutivnih činilaca i entiteta unutar nekadašnjeg jugoslovenskog državno-društvenog prostora, na drugoj strani, zatim afirmacija i očuvanje autohtonih i autentičnih svih istorijskih i identitetskih samobitnosti i osobina svih nacija i u tome pogledu afirmacija i očuvanje istorijskog identitetskog nasljeđa i baštine svakog posebnog od svih tih nacija, što je za Crnu Goru i crnogorski narod-naciju kao matični i većinski državotvorni narod od izuzetnog značaja budući da smo se kao cjelina i nacionalne i državne destinacije upravo sa svojim prepoznatljivim i istorijski dokazanim, prije svega, borbeno-pravdoljubivo-humanističko-oslobodilačko-moralno-etičkim identitetom i uključili u magistralne evropske i svjetske tokove i time dali izuzetan doprinos kao nezavistan nadasve nacionalni subjetivitet riznici međunarodnog i svjetskog antifašizma, a to znači prirodno i logično i ukupnom jugoslovenskom antifašističkom pokretu. Sve ove crnogorske antifašističke vrijednosti nemaju samo značaj za našu kulturu sjećanja već i veoma aktuelne konsekvence i vrijednosti od izuzetnog značaja i za sadašnju i svaku buduću konstelaciju crnogorskog državnog i društvenog, političkog i demokratskog habitusa i razvoja njenog pluralnog i civilizacijskog, osobenog nacionalnog i multinacionalnog, ali i univerzalnog i kosmopolitskog bića, po čemu se i danas i ubuduće Crna Gora mora i treba  neizostavno da se predstavlja i reprezentuje savremenom svijetu.

Slijedeći ovakav cilj, ova rasprava će imati tri tematske cjeline: u prvoj će se analizirati odnos izvornog marksizma i Pariske komune sa samoupravljanjem; u drugoj tematskoj cjelini će se obrađivati odnos lenjinizma, Lenjinove misli i Lenjinovog djela, kao i Oktobarske revolucije, i samoupravljanja; treća cjelina će imati za zadatak da analizira i obradi odnos NOR-a i oružane revolucije naroda i narodnosti Jugoslavije od 1941-45. g. i zvaničnog uvođenja samoupravljanja 1950. g.

I. Odnos izvornog marksizma i Pariske komune sa samoupravljanjem

Klasici marksizma nisu napisali neko posebno djelo o samoupravljanju, ali se iz cjelokupnosti njihovih djela, misli i akcija, koje su pokretali za svoga života, može posredno, implicitno, a negdje, čak u izvjesnom smislu, i direktno, eksplicitno, izvući zaista bogati sadržajem i porukama, neki stavovi o samoupravljanju, koji su u isti mah veoma značajni, naravno, i za sam marksizam u cjelini, odnosno za detektovanje izvornog njegovog smisla i očuvanja svježine i aktuelnosti njegove misli i njegovih ideja, bez obzira na sve što se u međuvremenu desilo sa ovom mišlju i nadasve sa onim državama i onim društvima koja su se više decenija pozivali u svom političkom sistemu na marksizam kao osnovu njihovog funkcionisanja i postojanja. Kao i u svim drugim aspektima Marksovog djela prije svega – koje na pravilan način shvaćeno oprdjeljuje isto takav, dakle pravilan, način shvatanja i viđenja suštinskih tokova marksizma u cjelini, pa i onog savremenog, današnjeg, bez obzira što se pod njim može i treba danas podrazumijevati – i ideju samoupravljanja potrebno je sagledavati ne prvenstveno i zapravo nikako ne jedino iz istrgnutih misli, fragmenata i odjeljaka Marksove teorije, već iz cjeline njegovog emancipacijskog, univerzalnog i revolucionarnog djela, koje s onu stranu otuđenja svijeta kao takvog, traži realnu utopijsku, konkretnoutopijsku, dakle, šansu i mogućnost, uzor i standard, njegovog preobraćenja u doista ljudski i humanistički svijet, primjeren za doista očovječeni i empatični, solidarni, dostojanstveni, jednakopravni, totalno realizujući sadržaj jednog, svakog, svačijeg, ljudskog života, kako ponaosob i pojedinačno gledano, tako i u cjelini kolektivnog bića čovječanstva.

Samoupravljanje kao izdanak i kontekst društvene i političke ideje koja pledira za samostalan i nezavistan, autentičan i istorijski primjeren i potvrđen put postojanja i razvoja jedne države i jedne zemlje, jednog naroda i jedne nacije, ima – jer mora i treba imati u ontološkom smislu i vidu – osnovu u univerzalnoj ideji slobode kao onoj jedino apsolutno saobraznoj i adekvatnoj ideji koja odgovara suštinskom biću čovjeka kao čovjeka. Na ovaj način generalno shvaćen pojam samoupravljanja, dobija potpunu potvrdu i racionalno obrazloženje kada se pogleda odnos samoupravljanja u prvim revolucionarnim pokušajima ostvarenja projekta oslobođenja radničke klase i mjesto ideje  samoupravljanja u učenju Karla Marksa prije svega. Naime, ideja  samoupravljanja se nalazi u srži Marksove koncepcije slobode i direktno se može kao njena dosljedna i logična konsekvenca naći upravo u njoj. Ideja samoupravljnja – koja će se pokazati, kako ćemo viđeti kasnije, kao neodvojivi i već pretpostavljeni dio ne samo jugoslovenske i crnogorske ideje antifašizma, već i njihovog ukupnog konkretnoutopijskog, revolucionarnog projekta o oslobođenju proletarijata i cijelog čovječanstva, kao i naravno oružanog dijela revolucije od 1941-45.g., dakle, i teorijskog i istorijskog, i nacionalnog i socijalnog, nasljeđa koncepta socijalističkog samoupravljanja, te kao takva je i supripadna samom biću crnogorskog identiteta – zasniva se na teorijskom konceptu Karla Marksa da sam čovjek predstavlja "cjelokupnost društvenih odnosa“.

Ovom mišlju Marks je situirao ideju samoupravljanja u svojoj filozofiji slobode, uspjevši da transcenduje i prekorači tradicionalan odnos determinizam-indeterminizam, te da shvati osobenu ljudsku bit  kao tvorca i subjekta svog vlastitog življenja i kao takvog i jedinog subjekta izgradnje svijeta u cjelini i dakako svijeta po mjeri čovječnosti, dakle, i doista ljudskog i humanog svijeta. Tu je dat osnov za onemogućavanje i odstranjenje svih mogućih posredujućih i otuđujućih, izvanjskih, spoljašnjih i ljudskoj biti neprimjerenih i nepotrebnih, balasta istorije koji se oblikuju i grade u likovima nadređenosti i gospodarenja nad ljudima i čovjekom kao čovjekom, a koji se ‘’legitimišu’’ kao titani kojima čovjek zapravo posuđuje svoje vlastite snage, titani u liku svemoćnih političkih i religijskih institucija, države, crkve, (pre)represivnih aparata, vojske, policije, te mnogih drugih otuđujućih i postvarenih institucija i organizacija koje su ‘’nadomjestili’’ izvornu i nepatvorenu ljudsku i čovječnu moć čovjeka samog, svakog ljudskog bića i pojedinca kao takvog. Ali, čak i sam pojam komunizma Marks stavlja u otuđujući, otuđeni, postvareni, suštinski I sadašnji, aktuelni, budućnosni obzor i horizont vremena , dakle, u povijesno shvaćenom odnosu i stvaralačkom protoku vremena, jer komunizam kao početni stupanj ukidanja privatnog vlasništva samo je jedan posredujući, pa samim tim i otuđujući stepen j mehanizam na putu konačnog oslobođenja proletarijata, čovjeka i čovječanstva, koji nikako nije cilj, već samo sredstvo da se ide dalje na putu samoostvarenje bitnih autentičnih ljudskih stvaralačkih snaga čovjeka. A sve dok je čovjek u bilo kojoj ličnoj, intimnoj, ili pak društvnoj, javnoj, funkciji i akciji, životnoj pojavi ili relaciji – sredstvo, a ne cilj, svrha i vrijednost po sebi, on će i dalje biti u otuđenom i postvarenom vidu svoje egzistencije i samim tim nedovoljnost njegova biće na djelu, te i potreba, zahtjev i akcija radi i toga i svakog drugog i sličnog nadrastanja i prevazilaženja sve do ‘’konačne pobjede’’, a to je ispunjenje iskonskog, izvornog i vječnog sna ljudskog da bude ne gospodar već saučesnik u veličanstvenoj slobodnoj i autentičnoj igri bivstvovanja čovjeka i čitavog svijeta i čovječanstva u svakodnevnom životu.

U ovom smislu, i Marksova filozofija i crnogorska filozofija, kako ona tradicionalna tako i savremena, daju kompatibilni kvalitet univerzalno shvaćenih pojmova slobode i ljudskosti, etičnosti i moralnosti, koji su iskonski i ontološki supripadni svakom istinski autentičnom narodu i naciji, pojedincu i kolektivu u ljudskom rodu. Jer, i Marksovo izvorno shvatanje slobode iz kojega se direktno može i mora izvući i emancipatorski pojam samoupravljanja, je dio ukupnog shvatanja slobode u crnogorskom pojmu i korpusu identiteta. Ovo otud što jedan, Marksov pojam slobode, i drugi, tradicionalno-savremeno-identitetski crnogorski pojam slobode, sadrže univerzalne kosmopolitske, humanističke, opšteljudske, i empatijske, solidarne kategorije, korijene i vrijednosti koje mogu da baštine svi narodi i čovječanstvo u cjelini.  Ovi pojmovi i ovaj pojam u cjelini, jer su oba apsolutno kompatibilni po svom vrijednosnom, istorijskom i budućnosnom značenju i projektu, uvijek su sadržavali i sadrže dakako i ‘’program vladavine društva i čovjeka nad svojom istorijskom situacijom’’.[1] U ovom smislu ovakakv prilaz pomenutom fenomenu i ovom društvenom pitanju ima izvanredno aktuelan i budućnosni demokratski, emancipacijski i civilizacijski, interkulturalni i građanski potencijal i produktivitet za očuvanje, razvoj i unaprijeđenje demokratije i sloboda crnogorskog društva, Crne Gore kao nezavisne države i crnogorskog naroda i svih drugih naroda naše zemlje u budućnosti.