Slijedeći ove i ovakve antifašističke poruke većine crnogorskog naroda i građana Crne Gore i dominantne tokove razvoja savremenog crnogorskog društva, u ovom radu pokušaćemo da ukažemo na neke osnovne prepoznatljive, nekada neuralgične, tačke u njegovom i našem višedecenijskom razvoju koje nam mogu pomoći kako u sagledavanju do sada pređenog istorijskog puta, tako i još više i što je svakako mnogo značajnije u sagledavanju i unaprijeđenju, jačanju i osamostaljivanju naše ukupne spremnosti i vizije daljeg razvoja Crne Gore na putu njene stalno potrebne emancipacije i stabilizacije prilika i stanja u njoj, da ne bi doživjeli ponovo ono što smo jednom  već imali, a  to je da prestanemo da postojimo kao samostalan međunarodni subjekt, kao i  naravno, očuvanje nacionalnog crnogorskog supstrata I ujedno samim tim  i građanskog suživota sa ostalim nacijama i narodima, vjerama i kulturama, da bi svi zajedno, a Crna Gora kao cjelina, mogli biti na visini potrebnih istorijskih izazova, što znači i na nivou svih onih njenih, odnosno naših, istorijski gledano najboljih, najviših i najunuverzalnijih tačaka u dosadašnjem bivstvovanju i postojanju.

               Crna Gora kao nacionalna i državna destinacija mora u valorizovanju svog istorijskog puta da sagledava sva doba i epohe kojima je pripadala i da iz svakog državnog i društvenog uređenja u kome se nalazila i kroz koja je prošla izvlači i usvaja, baštini i koristi ono najpozitivnije, najuniverzalnije i najpragmatičnije, najproduktivnije i najhumanije/najetičkije što može i treba da snaži njenu državotvornu i nacionalnu, interkulturalnu, demokratsku, suverenu, antifašističku, sekularnu i građansku supstancu. Tako je i sa periodom crnogorskog postojanja i razvoja u vremenu pripadništva i funkcionisanja SFRJ, koja je jedna (ali nikako ne i jedina!) faza i etapa od odsudnog značenja za afirmisanje i razvoj, očuvanje i prepoznatljivost crnogorskog antifašizma. U ovom smislu crnogorski antifašizam je jedna od vječnih kategorija i uslova postojanja crnogorskog identiteta, njegovog nacionalnog i državnog bića i kulturne samobitnosti i individualnosti. Crnogorski antifašizam kao i crnogorska i materijalna i duhovna kultura (filozofija, umjetnost, religija, ukupan pogled na svijet), može se na pravi način i cjelovito sagledati i objasniti jedino pod i u skladu sa uslovima u kojima je nastao i u kojima se formirao. To znači da Crnogorski antifašizam, iako naravno dijeli sve ključne univerzalne vrijednosti sa antifašizmom u svijetu, ima svoje ne male specifičnosti i osobine koje bogate upravo tu svjetsku antifašističku riznicu znanja, empatije, demokratije, slobode, pravde i pravičnosti, jednakosti, ravnopravnosti, bratstva, solidarnosti, borbenosti, čovjekoljublja i dobročinstva, ali koje ne bi mogle se pojaviti i opstojavati bez temeljnog uslova a to je samobitan bitak i razvoj svih  ontoloških posebnosti crnogorskog naroda i nacije koje su se u rasponu od etnoloških, folklornih, običajnih, etničkih, narodnosnih..., pa sve do krajnje apstraktno-duhovnih, filozofskih, religijskih, umjetničkih i drugih bivstvujućih supstrata pojavljivali u kontinuitetu u istoriji od najstarijih vremena do današnjih dana.[1] U ovom smislu može se slobodno reći da su junaci crnogorskog slobodarstva i antifašizma u periodu od 1941.-45 zapravo u biti ''samo'' nastavak i moderna, savremena paradigma cjelokupne milenijumske borbe Crnogoraca za slobodu, životni elementarni, materijalni i duhovni opstanak, pravdu, jednakost i ravnopravnost, samopoštovanje i lični dignitet i dostojanstvo. U herojstvu Ljuba Čupića i Joke Baletić sljegao se, ujedinio i provreo gejzir cjelokupnog habitusa najdubljeg oka milenijumskog crnogorskog slobodarskog, sojskog i čojskog, trajanja i bistvovanja.[2]

U novije i savremeno doba Crna Gora i Crnogorci su morali da napuste i ''zaborave'' slavna polja i poprišta svojih krvavih istorijskih obračuna, bitaka i ratova za slobodu i nezavisnost, goli elementarni i fizički i duhovni opstanak. Radi nužnih privikavanja i otpočinjanja potpuno novih načina i funkcionisanja življenja, naime mirnodopskog življenja, Crnogorci su bili prinuđeni da pokušaju, i riječju i djelom, da usvajaju sasvim nove sile, nove vrijednosti, nove civilizacijske osobine i vještine, nova znanja i nove prakse.

Evo kako je to vidio istaknuti crnogorski intelektualac i jedan od najvećih crnogorskih književnika, essejista i književnih kritičara Branko Banjević: ''U Crnoj Gori sam neprekidno od 1964. godine. U Podgoricu sam došao u štamparsku ustanovu 'Grafički zavod' i tu smo formirali izdavačku djelatnost. Mogu reći da je u Crnoj Gori, što se tiče institucionalnog stvaralaštva, sve bilo, gotovo pusta poljana. Nije bilo institucija koje se ozbiljno bave crnogorskom kulturom. Od svega, tada, samo je Crnogorsko primorje imenovano crnogorskim prefiksom. Mi smo u 'Grafičkom zavodu' počeli da koncipiramo biblioteke sa namjerom da se vrijednosti crnogorske kulture afirmišu i istaknu. Bili smo ubijeđeni da je crnogorska kultura oblast bez koje Crna Gora ne može napredovati, što podrazumijeva svijest o sopstvenom jeziku, duhu i kulturi ali i njihovo proučavanje i afirmisanje. Bez svega toga Crna Gora postaje i ostaje tuđa provincija, zapuštena i dovedena ni do čega. E, Crna Gora je tada bila dovedena ni do čega.

           Iako je Crna Gora u toku NOR-a i poslije izrasla opet u sopstveni entitet, vratila se sebi, iako je imala iste institucije kao i ostale jugoslovenske republike, čak i do jednog Zavoda za mala autorska prava na Cetinju, to se sve malo po malo tanjilo i gubilo kako je počela unitarizacija Jugoslavije. Taj unitaristički trend je polako ali sigurno poništavao sve što je u Crnoj Gori postojalo kao samostalna kulturna institucija. Tako smo se bili približili stanju nepostojanja crnogorske kulturne infrastrukture i samosvijesti. To je bilo vrijeme kasnih pedesetih godina. Neosporno da je do tada Crna Gora bila obnovljena, izgrađena, počeli su da se prave putevi i grade industrijski objekti koji su doprinijeli povećanju gradskog stanovništva. Selo, koje je na neki način bilo čuvar crnogorske tradicije, potpuno je opušćelo. Došli smo do modernih radničkih naselja, ali bez svijesti o sebi. Tako da je to bio protivrječan proces. Sa sociološkog stanovišta svaki proces je protivrječan, ali ovaj u Crnoj Gori je to nesumnjivo bio, pošto je veliki dio zemlje postao prazan. Dosta obrazovnog kadra je otišlo van Crne Gore, jer se veliki broj ljudi školovao na strani i tamo se zapošljavao. U ovom smislu to poratno vrijeme je imalo dosta negativnih implikacija. Naravno, u svakom vremenu ima dobrih ljudi i dobrih stvari, ali jedna svestrana analiza položaja u kojem se našla Crna Gora polovinom dvadesetog vijeka pokazala bi svu protivrječnost i složenost tih procesa. Tada je ugašen ratni entuzijazam, opšte ushićenje i stvaralaštvo proizašlo iz pobjede i oslobođenja nakon Drugog svjetskog rata. Nastajale su nove, a stare zasluge brisane. Tako je i velika zasluga Crne Gore u NOR-u počela da se briše. Crna Gora se morala dokazivati novim zaslugama različitog karaktera. Utvrđivan je sistem protiv kojeg se zvanično borimo. Taj paradoks malo je ko vidio.''[3]

             Ovu dihotomiju i očiti i reljefni kontrast, suprotnost i radikalnu razliku između istorijskog i ontološkog ratničkog bivstvujućeg backgrounda crnogorskog i njegovog savremenog i nuždeno fenomenološko-pojavnog postratnog, mirnodopskog aktuelnog lica, Mihailo Lalić ovako komentariše: ''Čudni su po tome što izgleda da njih sunce ne grije dok ne počne da se ratuje. Pročuju se hrabrošću i ratnom srećom svakog rata, odjednom se i obuju od plijena, najedraju od dobre hrane, okite se oružjem, kaišima, sabljama, medaljama, i neki se unaprijede u oficire. Ta njihova sreća i slava ne traje dugo poslije rata – za godinu ili dvije izgube znanje, utonu u dugove, u zaborav i nevolje. To im je, kažu, sudbina, i tješe se time što je takva, kratka i nikakva, sreća i sudbina Crne Gore.''[4]