Društvo

Dr. sc. Goran Sekulović

GLOBALIZACIJA (DRŽAVA–MEDIJI (VI)

Sep 04, 2020 0 Komentara

(15 riječi)

Ekskurs: S obzirom na značaj knjiga Fridriha fon Hajeka ’’Put u ropstvo’’ i Herberta Džordža Velsa ’’Čovečanstvo: rad, blagostanje i sreća roda ljudskoga’’, nastalih u osvit globalizacije i kao svojevrstni rezime prethodnog istorijskog razvoja čovječanstva, poslije prethodnih poglavlja ovđe navodim moje kratke osvrte i poglede na njih.

 

Fridrih fon Hajek: ’’Put u ropstvo’’

 

Hajek u svojoj knjizi ’’Put u ropstvo’’ objavljenoj 1943. g., govori o slobodi čovjeka i o totalitarizmu, odnosno o svemu onome što sprečava ostvarenje čovjekove univerzalne i globalne slobode, sreće, sigurnosti, razvoja, opšteg napretka i ukupnog prosperiteta. On objašnjava da je zapadna civilizacija u biti individualistička i samo kao takva slobodna i progresivna, odnosno liberalna i demokratska. Osnovna svojstva tog individualizma koji je od elemenata hrišćanstva i filozofije antike prvi put potpuno razvijen tokom renesanse i od tada je izrastao i proširio se na ono što znamo kao zapadnoevropska civilizacija, po Hajeku su sljedeća: poštovanje pojedinca kao takvog, priznavanje njegovih sopstvenih pogleda i ukusa kao vrhovnih u vlastitoj sferi, ma koliko to usko može da se ograniči, kao i vjerovanje da je poželjno da ljudi razviju sopstvene i inidividualne darove i sklonosti.

Autor najviše razmatra društva i ukupne ekonomske, političke, socijalne i nacionalne odnose u Sovjetskom Savezu, Italiji i Njemačkoj, odnosno staljinizam, italijanski fašizam i njemački nacizam. Hajeku je stalo da se pokuša u budućnosti izbjeći svaki totalitarizam. Naši izgledi da izbjegnemo sličnu sudbinu, piše on, zavise od našeg suočavanja sa opasnošću i spremnosti da revidiramo čak i najveće nade i ambicije ako se pokažu kao izvor opasnosti. Konstatuje da je malo ljudi, naučnika i teoretičara spremno da prepozna da uspon fašizma i nacizma nije bila reakcija na socijalističke trendove prethodnog perioda, već nužna posljedica tih tendencija. To je istina, podvlači Hajek, koju većina ljudi nije bila voljna da prihvati čak ni kada su široko priznate sličnosti mnogih negativnih osobina režima u komunističkoj Rusiji i nacional-socijalističkoj Njemačkoj. Posljedica toga je da mnogi ljudi koji sebe smatraju beskrajno superiornim u odnosu na skretanja nacizma i iskreno mrze sve njegove manifestacije, rade istovremeno za ideale čije bi ostvarenje vodilo pravo u strašnu tiraniju.

Hajek ističe da je socijalizam nastao kao reakcija na liberalizam francuske buržoaske revolucije iz 1789. g. i da je u početku bio otvoreno autoritaran. Francuski pisci koji su postavili osnov emodernog socijalizma nijesu sumnjali u to da njihove ideje mogu da se sprovedu u praksi samo preko jake diktatorske vlade. Niko nije, piše Hajek, vidio jasnije od francuskog političkog teoretičara i istoričara Aleksisa de Tokvila da je demokratija u biti individualistička institucija u nepomirljivom sukobu sa socijalizmom. Tokvil je 1848. g. pisao da demokratija proširuje sferu individualne slobode, a socijalizam je ograničava. Demokratija pripisuje sve moguće vrijednosti svakom čovjeku, a socijalizam od svakog čovjeka čini samo sredstvo, samo broj. Demokratija i socijalizam nemaju ništa zajedničko osim jedne riječi: jednakost. Ali uočite razliku: dok demokratija traži jednakost u slobodi, socijalizam je traži u ograničenjima i robovanju, citira Hajek Tokvilove riječi.

Hajek navodi i mišljenje Maksa Istmana, Lenjinovog starog prijatelja, o staljinizmu koji, umjesto da bude bolji, je gori nego fašizam, nemilosrdniji, varvarski, nepravedan, nemoralan, antidemokratrski, neublažen bilo kakvom nadom ili obzirom. U knjizi ’’Staljinova Rusija i kriza socijalizma’’ iz 1940 g., Istman takođe navodi da je bolje da se staljinizam opiše kao superfašistički, kao i da staljinizam jeste socijalizam, da je neizbježan iako nepredviđen politički dodatak nacionalizaciji i kolektivizaciji na koje se oslanjao kao na dio svog plana za podizanje besklasnog društva. Hajek suprotstavlja liberalne demokratske političke i ekonomske tokove zapadnoevropske civilizacije i totalitarističke stvarnosti nacizma u Njemačkoj, fašizma u Italiji i staljinizma u SSSR-u. On iznosi brojne primjere da su mnoge vođe i mnogi članovi i aktivisti totalitarnih političkih pokreta u Zapadnoj Evropi počeli kao socijalisti a završili kao fašisti ili nacisti.

Hajek se slaže sa mišljenjem poznatog ekonomiste i teoretičara društva Petera Drukera iznijetog u knjizi ’’Kraj ekonomskog čovjeka’’, da je potpuni kolaps uvjerenja u sticanje slobode i jednakosti putem marksizma, prisililo Rusiju da pređe isti put prema totalitarnom, apsolutno negativnom, neekonomskom društvu neslobode i nejednakosti kojim je išla Njemačka. Nije da su komunizam i fašizam u osnovi isti. Hajek iznosi Drukerov stav da je fašizam stadijum koji se dostiže kad se pokaže da je komunizam bio iluzija, a on se pokazao kao iluzija kako u staljinističkoj Rusiji tako i u prehitlerovskoj Njemačkoj.

Razmatrajući pojam socijalizma, Hajek piše da on može da znači i često se koristi da uglavnom opiše ideale društvene pravde, veće jednakosti i sigurnosti. To su takozvani krajnji ciljevi socijalizma. Ali, pojam socijalizma takođe znači i naročiti metod kojim većina socijalista želi da postigne te ciljeve što mnogi kompetentni ljudi smatraju jedinim metodama za njihovo potpuno i brzo postizanje.  U ovom smislu socijalizam znači ukidanje privatne inicijative, privatnog vlasništva nad saredstvima za proizvodnju i stvaranje sistema planske ekonomije u kojem centralno plansko tijelo zamjenjuje preduzetnika koji radi za profit. Ne smije se zaboraviti, piše Hajek, i da je socijalizam ne samo najvažnija vrsta kolektivizma ili ’’planiranja’’ nego da je socijalizam taj koji je ubijedio liberalno nastrojene ljude da popuste pred još jednom strogom kontrolom ekonomskog života koju su odbacili jer, po riječima Adama Smita, ona stavlja vladu u položaj gdje da bi pomogli sebi, oni moraju da budu tirani.

Problem dvosmislenosti uobičajenih političkih termina još nije zaključen, ističe Hajek. On u ovom smislu navodi upotrebu termina kolektivizam tako da se uključe svi tipovi takozvane ’’planske ekonomije’’, svejedno koji je cilj planiranja. ’’Planiranje’’, piše Hajek, svoju popularnost duguje najviše činjenici da svi, prirodno, želimo da naše opšte probleme riješavamo što racionalnije i pri tome što češće koristimo predviđanje. Posljednja osoba koja bi mogla da se protivi planiranju u ovom opštem smislu je ekonomista, čiji je sav zadatak da prouči kako ljudi zapravo planiraju ili bi mogli da planiraju svoje poslove. Ali, naši entuzijasti planiranog društva, objašnjava Hajek, ne koriste ovaj termin u tom smislu, niti samo u tom smislu moramo da planiramo ako hoćemo da se raspodjela dohotka ili bogatstva prilagodi nekom određenom standradu. Prema modernim planerima i za njihove svrhe, nije dovoljno konstruisati najracionalniji trajni okvir u kojem bi razne aktivnosti obavljali razni ljudi prema svojim individualnim planovima. Ovaj liberalni plan, piše Hajek, prema njima nije plan – a svakako nije plan namijenjen da zadovolji stavove o tome ko šta treba da dobije. Ono što naši planeri traže, podvlači Hajek, jeste centralno dirigovanje svim ekonomskim aktivnostima prema jednom planu, koji određuje kako resursi društva treba svjesno da se usmjeravaju kako bi na tačno određen način služili posebnim ciljevima.

Stoga se, nastavlja Hajek, pokazuje da spor između modernih planera i njihovih oponenata nije spor o tome da li treba da izaberemo pametno među raznim mogućim organizacijama društva. To takođe nije spor o tome da li treba da koristimo predviđanje i da sistematski razmišljamo pri planiranju naših zajedničkih poslova. Spor je to o tome šta je najbolji način da se to obavlja. Pitanje jeste da li je za tu svrhu bolje da se onaj ko ima moć u rukama ograniči na stvaranje načelnih uslova koji znanju i inicijativi pojedinaca daju najveći prostor tako da oni mogu najuspješnije da planiraju ili racionalno korišćenje naših resursa zahtijeva centralno dirigovanje i organizaciju svih naših aktivnosti prema nekom svjesno konstruisanom detaljnom planu. Socijalisti svih stranaka, podsjeća Hajek, prisvojili su termin planiranje za planiranje ovog drugog tipa, i ono je opšte prihvaćeno u tom smislu. Iako ovo treba da znači da je to jedini racionalan način vođenja naših poslova, on, naravno, piše Hajek, to ne dokazuje. I dalje ostaje pitanje o kojem se planeri i liberali ne slažu.

Hajek razmatra pitanje konkurencije i pokazuje da je to najefikasnije sredstvo za uspješnu i racionalnu proizvodnju. To ne znači, kaže on, da konkurencija ne treba odgovarajući pravni okvir, niti da tamo gdje se ne mogu stvoriti uslovi za konkurenciju ne trebamo i ne moramo pribjeći drugim metodama vođenja ekonomske aktivnosti. Ekonomski liberalizam je, međutim, protiv zamjene konkurencije gorim metodama koordinisanja individualnih napora i smatra konkurenciju nadmoćnom ne samo zato što je najefikasniji poznati metod nego jedini metod kojim naše aktivnosti mogu da se prilagode jedna drugoj bez prinudne i arbitrarne intervencije vlasti. Hajek ističe da je važno jasno reći da je moderni pokret za planiranje pokret protiv konkurencije kao takve, nova zastava pod kojom se okupljaju svi stari neprijatelji konkurencije. Ono što, u stvari, ujedinjuje socijaliste ljevice i desnice, kaže Hajek, jeste ovo zajedničko neprijateljstvo prema konkurenciji i njihova zajednička želja da je zamijene dirigovanom ekonomijom. Termini kapitalizam i socijalizam se još koriste da opišu prošle i buduće oblike društva, ali oni više skrivaju nego što osvjetljavaju prirodu tranzicije kroz koju prolazimo, piše Hajek. Iako konkurencija može da podnese neku primjesu regulative ona se ne može kombinovati sa planiranjem u mjeri u kojoj želimo a da ne prestane da djeluje kao efikasan vodič za proizvodnju. Planiranje i konkurencija mogu da se kombinuju samo planiranjem za konkurenciju, a ne planiranjem protiv nje. Hajek zaključuje da je od najveće važnosti za raspravu u njegovoj knjizi da čitalac ima na umu da planiranje protiv kojeg je upućena sva naša kritika jeste samo planiranje protiv konkurencije, tj. planiranje koje treba da zamijeni konkurenciju. Ta vrsta planiranja je uistinu dožvijela potpuni fijasko u dosadašnjem razvoju čovječanstva i to na globalnom planu što pokazuje čak i aktuelni primjer Kine koja je svoj ekonomski sistem istrgla ispod tog neproduktivnog pokrivača bez obzira što je zadržala jednopartijski komunistički politički sistem. Ono što Hajek nije mogao u svoje vrijeme da niti vidi niti predvidi jeste fakat da i u savremenoj globalizaciji dolazimo do ’’statusa’’ čovjeka, odnosno ne samo radnika ili proizvođača već čovjeka čak i kao ljudskog bića u cjelini kao modernog roba ili moderne robe. Takođe, Hajek , iako je u osnovnom vidu dao preciznu i tačnu razdiobu između totalitarizma i demokratije, nije u dovoljnoj mjeri sagledao nove autoritarne opasnosti, koje se pojavljuju i množe i u najnovijem dobu savremene globalizacije koju karakteriše prije svega dosad neslućeni razvoj tehnološko-informatičko-digitalizovanog sistema saobraćanja i kreacije.