Na  današnji dan, 19. januara  1916. godine kralj Nikola  je bio primoran da napusti svoju Crnu Goru. Nakon teških borbi protiv Austro –ugarske vojske i pada  Lovćena ( 11. janura),  neprijateljska vojska je zaposjela Cetinje (13. januara), koje su kralj i vlada već bili napustili i preselili se u dvorac na podgoričkom Kruševcu. Nakon nekoliko dana neuspješnih pregovora o ,,časnom miru’’, Kralj je krenuo na put bez povratka.

Iz  Podgorice  otišao je na pristanište Plavnica, odakle je parabrodom preko Skadarskog jezera stigao  u Skadar. Potom, iz  Medove, preko Jadrana, nastavio je put u Italiju i Francusku – da se nikad više ne vrati u Crnu Goru.

Na putu za Plavnicu, kralju Nikoli i njegovoj pratnji, u zetskom selu Berislavci, priredjen je doček i ispraćaj. Tom dogadjaju prisustvao je i Spaso Lukavčević, tada djetić, o čijem sjećanju, na kraju ovog teksta, objavljujemo audio zapis.

Usud Crne Gore započet je Mojkovačkom bitkom, koja je jedan od najsvjetlijih primjera žrtvovanja u Prvom svjetskom  ratu. Na  Badnji dan i Božić 1916. vojska Kraljevine Crne Gore zaustavila je austrougarsku ofanzivu i obezbijedila  prolaz   srpskoj vojsci, koja je iz pravca Peći, ostavljaući  svoju zemlju i narod, preko albanskih i crnogorskih planina, odstupila  ka Jadranskom moru i kasnije Krfu.

Mojkovačka bitka je zapravo završna faza jedne veće vojne operacije, a odnosi se na dejstvo crnogorske  vojske, koja je branila front od Višegrada do Mojkovca od oktobra 1915. do januara 1916. godine.

Tih prvih ratnih dana, crnogorska vojska je uspjela da odbije austrougarski napad na Grahovo, da izvrši prodor do Trebinja, a s druge strane uspjela je  i da zauzme Budvu. Tokom septembra i oktobra zauzela je Goražde, Foču i Rogaticu. Naša vojska stigla je bila na  petnaest kilometara  od Sarajeva. Ipak, uprkos poletu, krajem 1914. došlo je do zatišja, koje će potrajati do oktobra naredne godine. Tokom ovog zatišja, crnogorska vojska uspijeva da zauzme Skadar.

Početkom januara 1916. godine, započinje i austrougarska ofanziva na Hercegovačkom i Lovćenskom frontu. Na Hercegovačkom frontu crnogorska vojska se pred naletom neprijatelja morala povući prema Nikšiću, dok su na Lovćenskom, nakon nekoliko dana borbe, izgubljene najvažnije tačke njegove odbrane. Uprkos snažnom otporu, austrougarske trupe su uspjele da 11. januara ovladaju čitavim masivom Lovćena, a dva dana kasnije (13. januara) ušle su u Cetinje, koje su kralj i Vlada već bili napustili. Podaci govore  da je tokom osvajanja Lovćena poginulo 1.260 neprijateljskih vojnika.

Padom Lovćena i  Cetinja, kralj i Vlada,  premjestili su se u Podgoricu. Dvorac na Kruševcu, postao je i novo sjedište kralja Nikole, crnogorske vlade i Vrhovne komande. Na Kruševcu su odmah počele duge i dramatične rasprave o prekidu  neprijateljstva, ali ne  i o  kapitulaciji. Vlada je to nazvala – “časnim mirom”. Ali, ništa od časnog mira: Austro-Ugarska je tražila bezuslovnu predaju oružja i internaciju svih crnogorskih vojnika dok traju mirovni pregovori. Na sjednici Vlade 19. januara, kralj odbija uslove takvog mira.

19. januara  otišao je iz Podgorice u Skadar, odakle će preko Medove nastaviti put u Italiju i Francusku – da se nikad više ne vrati u Crnu Goru. Tri ministra koji su ostali u Podgorici, zajedno sa kraljevim sinom Mirkom, smatrajući da na osnovu Ustava imaju pravo da funkcionišu kao vlada, donose odluku da se obustavi povlačenje crnogorske vojske i da se ona raspusti kućama. Naredba o raspuštanju  saopštena je vojsci 21. januara 1916. Godine. Kraljevina Crna Gora je ostala u statusu zaraćene strane, jer  kralj Nikola je odbio da izda punomoćje „krnjoj Vladi“ u domovini da potpiše ugovor o miru. Kralj Nikola napustio je Crnu Goru bez vojske.

Odluka o napuštanju svoje zemlje, tumači se tako što  je  suveren  između ostalog simbol države i njenih građana. Njegovom sudbinom se često identifikuje nacija, posebno u ratnim uslovima. Tako je, nakon iskustva Napoleona III i Francuske u ratu sa Pruskom (kada je francuski suveren zarobljen i interniran u Njemačku, što je doživljeno kao poniženje) prevladalo mišljenje  da je vojni  poraz lakše prebroditi nadom da Kralj  koji se nije predao nastavlja borbu u očekivanju pobjednosnog povratka.

Kralj Nikola je, zapravo , otišao kod međunarodnih saveznika sa kojima je započeo rat, koji su kasnije pobjedili u tom ratu, očekujući od njih pomoć njegovoj zemlji. No, bila je uzaludna nada.

Sa putovanja brodom ,sekretar kralja Nikole zabilježio je neke detalje : “Nude kralja italijanski oficiri da siđe dolje u svoju kabinu, da se odmori. Odbija hladno i dostojanstveno. Uvio se u šinjel od gume, sjedi na deku pogružen i misli i ćuti. Valovi sve veći. Zapljuskuju torpiljer. Daleko smo na pučini. Vide se u plavoj magličastoj daljini vrhovi visokih crnogorskih planina. Kralj ustaje, pridržava se za gvozdenu ogradu lijevom rukom, a desnom se krsti i gleda dugo i dugo u pravcu Crne Gore. Oči mu se svijetle i blistaju u suzama. Izgubi se kopno. Beskrajno more… Kralj neprestano sjedi gore na torpiljeru. Opet mu donose ponude. Sve odbija. Šinjel mu je mokar od kapljica razbijenih valova… Neprestano ćuti. “Gospodaru” – prekidoh ćutanje – “mnogo ste žalosni… Da li Vam je na koga žao među onima tamo, koji za nama ostadoše?” Pogleda me blago i reče: “Ni na koga. Neka su svi blagosloveni!” I opet zaćuta. ” Kasno uveče, kralj je stigao u italijansku luku Brindizi….

Poslušajte inserte iz  sjećanja  Spasa Lukavčevića sa ispraćaja kralja Nikole (snimlmljeno 2007,razgovarao Ranko Kovačević)

Razgovor sa Spasom Lukavcevicem